MỘT SỐ LÀN ĐIỆU CHÈO CỔ

MỘT SỐ LÀN ĐIỆU CHÈO CỔ

Đường trường thu rồi (Thanh Hoài)

Quân bất kiến í i hoàng í hà tri thuỷ í i

Thiên thương lại bôn lưu đáo í i đảo hải í í bất phục í i hồi

Thu a rồi ì xuân i i đang tới i i ì (nhạc)

A tuyết ì hồi mà hè qua ơi ới í thu hi hì i i hì hì a a i rồi i ì í i. A bắt phong tình ì tình đây tới i i ì í a tuếyt í i cành vàng này chứ tình duyên vô phấp phới ới a a a xuân i hì hì a ới a dậu mà xuân ì í i i (nhạc)

A bắt cành đông đông cây dương liễu ới i i khoe í i hì hi a ới a a khoe mềm hì hì i hì i. Ấy bắt đào ngọn khoe tươi cành cây dương liễu ới a a a khoe a hì a ới a ới í ì mềm sương bên cây ngô vàng khéo bên ấy hì í hì í i.

Ai bắt cành chồi mọc ì í chồi lên, ới ấm í i chồi hì a ới a a nay là bốn bốn nức sương thì i trời hì hì í i.

Đường trường tiếng đàn (Xuân Theo)

Khéo nẩy í hi í i nẩy tính tình í i hì cung, chứ cái cung đàn ai.

Ai khéo ới nẩy í tính tình này một bài đàn mà có cái con cái lớn nó mới lượn ghềnh nó nghe chứ song bên vịnh lời í ới lờ í i hì hi. Kìa con cá nó mấy lội chốn so le ới lượn song bên lững lờ. Kìa con cá nó mới lội chốn so le ì i i hí hi .

Kìa còn cá nó mới lượn chốn so le, ới lượn song bên lững lờ. Kìa con cá nó mới lội chốn so lẻ chứ tình hì như như cái con cá lớn nói mới lại lại đè con cá con chứ song bên vịnh hí hi hi i. Kìa con cá nó mới vượt chốn vũ môn ới thị song bên thị tình. Kìa còn cá nó mới vượt chốn vũ môn í i hì hí hi hi.

Kìa con cá nó mới vượt chốn vũ môn ới thị song bên thị tình. Kìa con cá nó mới vượt chốn vũ môn cái con chim khôn nó tha mồi về tổ nó mớm con ở trên cành chứ con chim phượng hoàng í i. Kìa tin ới tức hỏi thăm oanh ới phượng song bên phượng hoàng. Kìa tin ới tức hỏi thăm oanh í ì í ì i i.

 

Đường trường thu không (Khắc Tư)

Chiều tà trống điểm thu không í i. Hiu hiu gió thổi í non Bồng lâng í í lâng.

Bóng ơi bóng ngả í i (nhạc), tiếng trống đã thu a hà không, ông nguyệt hì lặn hì ông nguyệt lặn thời tiếng trống đã thu a hà không i i i í ì i i (nhạc).

Nay hiu hiu í giói í ì cơn gió hì mát gió thổi non Bồng. Non bồng lâng hi hi lâng a là khúc a khúc hoàng a hà hôn còn nay chứ còn đang giãi í tỏ là dưới bóng cây hì cây hi hi tùng i i i (nhạc). Nay phong lưu dáng í người hào kiệt í i. A ới, ới i ai í nhường a nhường khác chi nhường cho i hì ai chi a nhất, a nhất bức kỳ a đề hì nhất nguyệt í lai a a chiếu nhất nhất phương i i a i i i í i ì.

Đường trường trong rừng

Cô bay  í ì ở mãi i ì rừng. Chim kêu i vượn hót í nửa mừng nửa í i lo

Cô bay ơi sao cô ở mãi ấy mấy trong ới i rừng, thời cô bay ở í i ở mãi ấy mấy trong ới i rừng i ì i í ì i i (nhạc)

Ới chim i, ới chứ chim kêu a này dậu mà con vượn í i hót í i i ii hì í a bằng ới ới i i ii a i nửa í i ì (nhạc), ới mừng nay nửa lệ nửa i i ới i lo a a trót a trót sa dậu mà trót sa chân, tình cô lỡ í i ới a bước thời bước xuống í dưới mạn ới i đò i ì i í i ì.
Ới sông í ới chứ sông sâu a này a bằng ới ới i i không í i i ới dò này khôn dò tới nơi á á gió a gió hiu dậu mà gió hiu hiu ới a cảnh cánh buồn i hì i ới a chảy thời gió đánh sang ới i khơi i i hì hi, a chứ một con chèo i i quế i i i hì i a bằng ới ới  i i khoan a a nhác, a nhác trông dậu mà nhác trông lên ới a cảnh, cảnh ghềnh i i hì ới a đá mọc thời đá mọc lô ới i ô i i i í ì i i.

Sắp đồng tiền (Đỗ Tùng)

Sắp đồng tiền (Đỗ Tùng)

Có i hì bốn i bốn mươi đồng vốn liếng vốn liếng nay chỉ có bốn i bốn mươi đồng. Một nửa thiếp tôi để nuôi chồng, một nửa thiếp tôi lại nuôi con. Song bên hãy còn tiền i hì i ì. Này hỡi các chị yêu ơi, ấy song bên hãy hãy còn tiền. Tôi sắm sắm gia tiền thời năm rồi ra bảy nồi mười cho chí thanh ba. Song bên hãy còn tiền ì i í i í i ì.

Này hỡi các chị yêu ơi. Ấy song bên hãy hãy còn tiền, Tôi mua mua chiếc chiếc mâm đồng đũa son cùng là bát thịt để cho chồng chồng tôi ngồi xơi cơm. Ấy song bên hãy còn tiền. Mua ấm cùng là mua chén để mua trà Ô Long ấy song bên hãy còn tiền. Này hỡi các chị yêu ơi. Ấy song bên hãy còn tiền. Tôi mua vịt tôi mua gà.

Hối tiểu (Đỗ Tùng)

Hối tiểu (Đỗ Tùng)

Lơ í i lơ lơ thơ tơ liễu buông i mành. Con chim oanh nói đang còn học i í nói ở trên cành ì cành nó m**** í i mai. Cô mới nghĩ mình cô có cái cúc bạc liên tai mà liên tai. Cúc bạc tình chung thời có cái trâm cài thời không. Cài tóc xanh vấn lộn khăn sồng, khăn sồng, khăn sông cái tóc mai xanh vấn lộn vấn lộn khăn sồng i hì cô mà cô vấn lộn i hì. Quần lĩnh thâm một vài ba bốn chiếc i í i cái má hồng nhởn nhơ. Sáng trăng suông sáng vườn vườn đào. Sáng khắp cả chanh là vườn chanh chứ ba bốn cô tình chung đằng ấy í i. Có cô nào còn không. Cố mỗi một cô thật chững chưa chồng, chồng chửa chưa chồng chưa chồng. Có mỗi một cô thế mà thật đích thật đích chưa chồng, có cho anh là cho anh ghé chút í i để làm chồng nên chăng cô mình về có nhớ anh chăng. Anh về là anh nhớ í i í nhớ cái hàm răng mình cười. Tình với chúng ta là ta với mình.

Tình thư hạ vị (Lưu Bình Dương Lễ)

Nam: Bóng quế í i dãi ì ì thềm ì mái tranh êm đềm i ì ì (nhạc) ruợu đào chứ tay anh đã í hi ới í rót chén này ì ì mời em ới chén í i đào tiên í i tình đượm thắm í i ới duyên ì ì hì đượm thắm mối lương duyên i ì hì í đượm thắm mối lương duyên i hi hi.
Nữ: Trăng thề đó í thiếp với chàng hai ngả vẫn chung soi cùng đôi bóng í hí í những lúc i này đây í hi.Thời là lúc í ới i i này ì đây giáp mặt vẫn soi chung i í i. Thiếp giám khuyên xin chớ có nên phụ lòng ì ì, điều uyên chuyển hoá ra người sai i ngôn bội ước i i i í ì i.

Nam: Một nhịp cầu ô thước í í i một dải cái i sông Ngân Hà í i ì. Thời là gần í ới i i ì í hì chả có nên i i gần xa chả có nên xa í í. Cơn cớ gì ì Sâm Thương diệu với í i
Nữ: Thiếp tôi khuyên chàng đừng phong phong mở mở í i thiếp tôi khuyên anh chàng thời là đừng ới i i lần nưa lần nữa chiêu đăm í i mà thẹn với i ới trăng i thề i trăm í năm còn đó í í í i í i.

Nam: Rầy anh trông ứ mai anh lại đợi í hi. Í ngày đợi tháng nhớ năm trông í i. Thời là đôi lứa í ta sao chả sớm chắp mối dây tơ hồng i kẻo cách trở í í đôi ì lòng lòng anh thương nhớ í í i.

Du xuân (chèo Kiều)

Cỏ í áy bóng tà. Ai ơi một vài lùm. Song cỏ í áy bóng ì i tà i i ì í ì hì hi. Nay gió í i hiu mà hiu thổi ơi ới xa để một vài bông lau ai ơi cảnh luống trông. Nay sẵn í dắt mái đầu ai ơi cảnh luống trông. Nay sẵn í dắt mái í i đầu i i í ì ì i.
Nay vạch ra mà cây vịnh ơi ới la để bốn câu ba vần ai ơi rượu hãy còn. Còn mê mẩn tâm i ì thần ai ơi rượu hãy còn, còn mê mẩn tâm i ì thần i i i í ì ì i.

Nhịp đuổi

Ba năm bắc còn hì đương trấn thủ hì tình hì mà hì tình ơi. Ới ì hì hi nay trấn ới thủ lưu hì đồn ì hì i í hì i. Nay trấn mới thủ lưu đồn ngày thời canh điếm tối í dồn việc quan í. A anh chém thời cây tre mắc còn đương ngả gỗ, tình dẫu mà ì ì tình ơi. Ới hì hì nay ngả gỗ trên ì ì ngàn. Ì hi hi í hì ì i. Nay ngả ới gỗ trên ngàn. Than thân rằng khổ í biết phàn ì nàn cùng ai. A phàn nàn là những trúc cùng mai, có cái cây măng nướng, có cái hi cây ngô đồng. A anh xót xa xa ấy là ì như muối í đổ, ì tình dẫu mà tình ơi. Ới hì hi như muối đổ trong ì hì lòng i i i í ì ì i.

Điệu Tò Vò

Vỉa vào tò vo

Buồn rầu hì buồn rỉ hi ì ì tôi buồn, buồn ì ì non ới i ai ơi. Tôi buồn vì một nỗi i i tôi thương con tò ì ì í vò ấy mấy hỡi con tò vò ơ i ì i i í i hì (nhạc), i chứ mày là mày nuôi thời con nhện cái con là con tò vò là mày nuôi thời con nhện đến đến ngày sau. Con nhện thời nó lớn i hí nó bồng nó hì bế. Bồng bế thời quyến quyện nhau đi. I song ngồi khóc i tỉ ti. Cái con, con tò vò, mày ngồi mày khóc tỉ ti. Nhện hời là cái con nhện hỡi, cũng chứ mày đi chứ phương phương lai nào. Mắc phải là mối dây tơ ì vương i ì i i í i hì. i song mắc phải mối tơ vương í i vì vì con tằm chon con nhện mắc phải mối tơ vương ai làm là làm vấn vít, cũng chứ mày thương cái con tò vò i i chả có con i ì i i í i hì. Song giờ chả chả có hì con, song giờ chả chả có hì con, í vò than than rằng này vò hì chả có con vo tròn là con đắp đất chứ mày nuôi nuôi cái con nhện nhện cùng. Đến hì đến ngày sau hì nó lớn, này vò già thời vò thác thời vò mắc phải mắc tơ vương i hì hì. Nó bỏ nó mới đi giăng mùng. Mày bội bạc lắm thời con nhện ơi. Hết hết cả con tò vò rồi i i.

Điệu Đò đưa

Chèo mở í í lá ra i i. Chiếc í phách nhất cô nàng ơi chèo mở lái i í ra i i i í ì i i (nhạc), Phách nhì chưa có vợ í í phách a ới a mà để phách ba thời phách ba chưa chồng, chú chú múi ơi thương lấy ơ lái cùng. Nàng rằng thời các cô nàng ơi, ới í í i này nay thương lấy lấy lái cùng í ì i chả có dậm . (nhạc)

Có mũi rồi đây có lái  i í i a ới a mà để như rồng thời như rồng có mây. Này chiếc chiếc thuyền trên/tiên lui xuống sánh vầy. Nàng rằng thời các cô này ơi, ới í i ì. Này này lui lui xuống ơ sánh vầy ới chả có dậm. (nhạc)
Lênh đênh là nay chèo quế í i. A ới a mà để sánh bầy thời sánh bầy thuyền tiên/ nan. Này chiếc chiếc túi thơ bầu rượu í i mấy cung đàn. Nàng rằng thời các cô nàng ơi í i ì này này bầu rượu mấy cung đàn í chả có dậm.

Điệu Quá giang

Tôi kêu i ì ì đò. Đò nọi i í i không i í i không thưa. Tôi càng chờ càng đợi í í ới í càng trưa chuyến chuyến đò.

Nên tôi phải hì luỵ đò ì kìa là đất trôi sông nên tôi phải hì luỵ đò bắt đò qua sông mà trời tối, ơi í ới a để luỵ cô bán hàng, kìa là chả có nên này gia gia thất thời về í i i.

Nói: Chị em ơi, chả nên gia thất thời về. Mà ở làm chi mãi cho chúng chê bạn cười đấy chị em.

Này bớ các í chị yêu ơi, bớ các bạn tình ơi. Kìa là chả có nên này gia thất thời về, bắt ở làm chi mãi ơi ới a để chúng chê bạn cười. Này là tôi chắp tay tôi lạy bạn đừng a cười i ì i í ì i i.

Nói: Chị em ơi, tôi chắp tay tôi lạy bạn đừng cười. Mà lòng không giăng gió để í tôi gặp người gió giăng đấy chị em.

Này bớ các chị yêu ơi, bớ các bạn tình ơi. Kìa là tôi chắp tay tôi lạy bạn đừng cười, bắt lòng tôi không giăng gió ơi ới a để gặp người a gió giăng. Kìa là ai gió giăng thời là mặc gió giăng ơi ới ai ơi thời mà giữ  lấy để đạo hằng chứ quên.

Điệu Hải Đường (Kiều)

Hải i đường lả ngọn í i đông lân. Giọt sương í i nặng trĩu i i cành xuân al i i la i đà. Thời đương í lúc (nhạc) ới a hơi quạt hơi tà, song bên luống là giọt xế bóng hoàng ơi i tà ới i hì (nhạc). Thà chăm chút huê sao nó mới liền hì i đua a a nở, a ới i (nhạc) a a ới, ới i vào a a ra này nó toan ghẹo ơớ i hương ơi i nồng a dầu chiếc tim mới i i vàng, nó thánh thót thánh tha thánh thót kìa cái giọt đêm ới i đường ới i hì.

Luyện năm cung

 Đào lý có í một í i cành này tơ trúc phím i loan cứ cứ đêm đêm í i. Nguyệt i rằng nguyệt lặn bóng ông sao tàn sao tàn  ì i i (nhạc).

Nàng  rằng này ơi ới i hỡi í i nàng, cứ cứ đêm đêm í hi (nhạc), nguyệt rằng nguyệt lặn bóng ông sao í i tàn nay canh khuya sực nhớ đến khách hồng nhan tên người chốn chốn cây xanh i hì.

Thời như lá xanh í i xanh là càng xanh i hi,

Nàng rằng nàng ơi ới í hỡi í i nàng chốn chốn cây xanh. Nay thời lá cùng xanh nay đã vin được cành, thời lại đi hái lấy hoa í cung cung đàn tỳ bà. Ai khéo nẩy í  xang xế hồ xừ xang hì i ỉ i i.

 Nàng rằng nàng ơi ới hi hỡi í i nàng cung đàn tỳ bà. Ai khéo í nẩy hồ xang long long âm nay ngũ đối hồ xừ xang chứ xang hồ, anh thương các cô nàng. Thời như lá bi í i đài bi đài đài bi i hi.  

Nàng rằng này ơi ới i hỡi í i cùng a thương các cô nàng i hì. Thời như cái lá đài bi ngày thì mà giãi nắng nắng đêm đêm thời dầm sương cái mỗi tơ vương. Ruột con tằm có vấn i vấn vít í i i i i í ì i i.

Con nhện giăng mùng (2 lời)

Nữ: Con nhện giăng mùng í i. Gió đông lay động i cái bức mành, tay em nhóm than rực hồng cho anh học, gió lạnh trời đông. Tay em nhóm than rực hồng cho anh học, mà để chữ tình, anh viết nét son, anh ơi em đợi í chờ. Ngày anh vượt í vũ môn, anh ơi em đợi í chờ. Ngày anh vượt í vũ môn i ì i i í i ì.

Nam: Em bưng chiếc khay trầu bạc vôi nồng cay. Em bưng chiếc khay trầu bạc mà để đón anh, đón anh trở về. Em ơi đường í ì làng, đường làng cờ rợp í i bóng lúc vinh qui. Em ơi đường í làng, vang tiếng trống giục người í xem í ì i í í i i.

Nữ: Chân em bước đi mà lòng còn e sợ, ới chàng chàng ơi. Chân em bước đi mà lòng còn e ngại mà để có quên, có quên thẹn thùng, anh ơi em đợi ngày tháng tròn.

Nam: Câu nguyện ước anh nào quên

Nữ: Anh ơi em đợi ngày tháng tròn

Nam + nữ: Song vóc quế trông càng trông, i ì i í í i ì.

Con nhện giăng mùng

Ai đem con nhện nó mới giăng í i mùng. Đêm năm trống í canh một mình thiếp tôi chịu, hỡi chàng chàng ơi. Đêm năm trống í canh một mình thiếp tôi chịu mà để gió may, gió may lạnh lùng. Anh ơi anh chàng bỏ ra về. Song thiếp em vẫn hỏi ì i thăm, i ì i í i i ì.

Cái tấm áo này, thiếp tôi quyết mặc, hỡi chàng chàng ơi. Cái tấm áo này thiếp tôi quyết mặc mà để gió may gió may lạnh lùng. Anh ơi anh chàng bỏ ra về. Song thiếp em vẫn hỏi ì ì thăm, i ì i í i i ì.

Nón thúng quai thao

Nón thúng ì quai thao í i này em đi tình em đội cái nón í thúng quai thao chứ có ngày í i về nón xứ Nghệ chẳng để ước ao cái nón ba tầm. Em hì đi đâu tình sao mà em vội chứ em nhầm ì ì i i i ii.

Tình mà em ới em vội chứ em nhầm say rằng đã say rồi ra đến thế mà lại càng gần càng gần sao lên, Thấy em ngoan tình sao mà anh muốn muốn làm hì quen, i i i i i.

Tình này anh ới muốn quen mà làm quen chứ xin em đừng ăn ở ra dạ cá cái lòng con chim ấy con chim sao đành. Xin em đừng ì tình sao mà cái dạ con chim xanh i i i ii .

Tình này ra cái dạ con chim hì xanh,. Tham là tham nơi táo chín nó phụ cái cành cành dâu da. Nguyệt hôm rằm tình sao mà tình khi khuyết khi i ì tàn ì i i i í i ì.

Suông hời

Suông hời i í suông hời, này suông í hơi là suông hì hời i i i i(nhạc) Tình cậu bắt con đò, con đò cho quan lớn trẩy, ới lội sang sông, chứ có thời con sông con khấn đầu này đã ông ông, đã lội rồi còn quân quan lớn bắt đò sang sông. Ới giọt thời cái giọt đồng hồ. Tình này hì giọt này giọt đồng hồ thánh ta là tha thánh thót, này chứ ta ới ta lại nhất tình tang ba, chứ ăn cơm từ gà gáy rủ cất binh thời cất binh nửa ngày, kìa lệnh ông quan lớn truyền i i ii i

Kìa lệnh ông quan lớn truyền, dọn đường ì đi cho nó nghịch, này các các chú lính binh í i phục dịch thời mà quân quan nhà vương này anh mới thấy chúng em ngoan i i ii .

Xẩm- Thập ân phụ mẫu

Mẹ đà khuất bóng chiều sương/ Âm dương cách biệt nhớ thương khôn hì cùng/ Nhớ chín chữ cù lao khó nhọc/ Phụng mười ân tấc dạ khôn hì phai
Mẹ mới có thai kể từ một ân thì con ơi mẹ mới có thai. Âm dương là âm dương nhị khí ới nào ai biết gì. Ở trong lòng thì con ơi luống những sầu bi. Ruột gan chua xót mỗi khi vơi đầy. Sang đến hai ân thì con ơi mẹ chịu bấy chầy ì (nhạc)

Dàn đế: Sang đến hai ân thì con ơi mẹ chịu bấy chầy. Cưu mang là cưu mang chín tháng mười ngày nhị khai sinh. Kể từ vách đất lều tranh, nắng mưa đùm bọc rách lành luống những chở che. Lúc ra đời thì con ơi cất tiếng oe oe (nhạc).

Cất tiếng oe oe dốc lòng là chưng đây mẹ tưởng trong lòng.

Sang đến ba ân thì con ơi ngọn gió hắt hiu. Thân gầy sữa cạn mẹ chắt chiu mỏi mòn, dãi dầu thời bú mớm nuôi con.

Dàn đế: Bú mới nuôi con/ Bốn ân là chưng đây mẹ kể chợ thôn đi về/ kể từ hạt gạo đồng quê tảo tần là đi khuya sớm ấy mẹ lo bề rau cháo con ăn.

Sang đến năm ân thì con ơi đầm ấm chiếu chăn (nhạc). Chỗ ướt mẹ nằm, chỗ ráo mẹ nâng con. Mẹ tính từng ngày mong cho con lớn con khôn. Âu lo mấy độ mỏi mòn hôm sau. Sáu aan thì con ơi mẹ kể canh dài (nhạc). Sáu ân i hì nay mẹ kể canh dài khi con chốc lở đan sài thờ mẹ những ủ ê. Bốn phương mưa gió não nề, thuốc thang thời bú mớm bộn bề này âu lo. Bảy ân ì hì hì con tập lẫy tập bò. Đầu răng thời cuối lẫy khúc khuỷu sông hồ, dạ héo khôn hơn. Chăm chút công thời tám ân thì con ơi chăm chút công thời nửa tình là tình theo tính chăm chút lên người đoan trang. Chín ân thì khi con tách ổ ra ràng. Học văn hay học lễ kiếm bảng vàng cành son, mẹ lo bề gia thất cho con. Mẹ lo bề gia thất cho con nên chồng song bên nên vợ vẹn tròn lứa dôi. Mười ân đã kể rạch ròi. Âm dương nay cách trở con thời có hay. Canh dài gang tấc khôn khuây.

Sa lệch chênh (*)

Lạc chốn Đào Nguyên, ơi ới nào nào tưởng đâu, tưởng đâu ta lạc chốn Đào Nguyên chứ duyên ì duyên kỳ ngộ, I ơi ới a mà để thiên duyên, thiên duyên sánh vầy, ơi cũng nhờ ơn chứ tay ông nguyệt khéo xe hì i dây, i ì i i í i ì.
nhờ ông ới nguyệt mà khéo xe ới ấy cũng nhờ ơn chứ tay ông nguyệt xe dây khéo là đưa cô nàng đến, ơi ới a mà đến chốn này chốn này với ta.Ơi ới kìa thuyền ai, thuyền ai thời đã ghé bến bờ, ì i i i í i ì.

Tình đã ghé bến bờ, ơi ơi kìa thuyền ai thuyền ai đã ghé bến bờ, chứ đón người tài tử ơi ới i a mà cùng là chứ cùng là giai nhân, ới tình, tình ta chứ tình ta thời trong giá trắng ngần ì i i i í i ì.

Sa lệch bằng

Giăng khuyết sao giăng lại tròn/ Con gái í i là tơ quá lứa mà để mất giòn khéo mất giòn ơ không xinh/ Ới vẳng thời vẳng tai nghe nhời nói hữu i tình i hì i i í i hì (nhạc).

Nhời nói í hữu tình cái con chim ****g khôn dễ mà để cất mình ấy cất mình bay cao ới cớ dậu mà kêu/ Này ai ơi cái chốn bông huê đào í i hì/ Phận gái í nữ hài chứ gặp í hi chàng quân tử mấy đúng tài trai í trai anh hùng/ Ới gương gương bạch nhật chàng ơi/ Sánh với quạt thanh hì phong ì i/ Sánh với í hi quạt quạt thanh phong ì hi gương gương bạch nhật chàng ơi sánh với quạt thanh phong chứ sao chàng chàng có nhớ cái tuyết mùa đông i hì đông lạnh lùng í hcangf thời đi đâu thời chẳng nhủ thiếp đi cùng i là i í ì.

Sắp qua cầu

Em ơi, em để cho anh là anh đây vấn vít, này cái ruột tằm loan í ì i. Ơi a chớ khoe ới i a là khoe, này là chớ có khoe tơ liễu ơ đây a hường, a là hường mà đây a cái thú quê hì hi hường. ấy mấy cây nó cao kìa là quả nó chín. Nó chín mõng mòng mong í i ì. ới a chớ i trống ới kìa là trồng này chớ có trông mỏi mòn. Em ơi xin em chớ còn chòi a là chòi, em chớ có chòi thêm mỏi i tay hì hi.

Ấy mấy năm ngón tay kìa có bốn ngón ngắn, này có một ngón hì dài í i hì. Ơi a khôn ngoan ới i là ngoan, này khôn ngoan đằng ấy lại đây cho chúng anh ước cầu ì hi. Ấy mới đi qua cầu này là xin em chớ, ấy xin em chớ cất mất nhịp cầu í i hì. A nay cầu bao ới là bao, này cầu bao nhiêu nhịp thương hại, anh thương xót, anh thảm, anh tiếc anh sầu a là sầu a thương cô nàng là bao nhiêu ì i. Ấy mấy duyen em sao là duyên em khéo. Ấy duyên em khéo nay bẽ bàng í i hì. A nay soi ới nhang ới kìa là nhang. A là vàng, vàng ới soi là hang +9

nhang tối. Em ơi em đeo xuyến vàng mà vàng phai hì i. Ấy mấy em làm chi mà cho nó cực mà cho nó mấy cực cả hai i hi.

Kể hạnh vào ru kệ

Vẳng tai nghe tiếng khóc hài nhi

Trẻ thơ ấu lấy gì dưỡng dục

Nhớ lời thầy dạy cứu nhất nhân đắc kỳ vạn phúc

Cứu một người phúc đẳng hà sa

Mặc thế gian miệng tiếng cười chê

Người đơm đặt những lời oan nghiệt

Nhưng xót thương vì một chút tiểu nhi

Hạt máu rơi lòng muốn bù trì’

Nhưng sữa không có biết lấy gì nuôi được

Âu là kiếm be sành một í chiếc

Đi ăn mày giáo sữa mười phương

Khuyến giáo sữa nuôi con tôi vậy

Bồng bế í lên hì hì í đường (nhạc)

Cha con í hì í ta í hi

Cha con ta í hì bồng bế í lên í hì í đường (nhạc)

Đi ăn mày giáo sữa í hì í hi (nhạc)

Xin mười phương độ i hì í hi (nhạc)

Tay tay mõ í hì í hi

Tay tay mõ rù í hì i hí rì

Tay tôi bồng con tay mõ rù í hì í rì

Ru í ru rồi tay tôi lại đương í hì

Xin độ trì Như í hì í Lai

Ra ra chợ í hì í hi, ra ra chợ thấy hì hì ai

Nay là chín mai là mười ới con ới tủi nhục cha lắm í hì thay

Cũng có người sỉ nhục cha lắm í hì là thay

Bán thiểu giăng vì mày tao hết ở có giăng.

Đồng tiền Vạn Lịch ( Dân ca Hà Nam)

Nữ: Gió mát trăng thanh, gió mát trăng thanh anh chàng mở cửa ra ngắm trăng nàng đào, trăng suông sáng cả bờ ao. Ấy trăng suông sáng cả bờ ao, hỏi chàng bên ấy sao ra vào chẳng yên, hay vì ai anh cứ lời nguyền.

Nam: Đồng tiền Vạn Lịch anh trích bốn chữ vàng, công anh là anh dan là díu ới với nàng đã lâu. Bây giờ nàng ấy ở đâu, để cho là cho anh cúng trăm câu ngàn vàng.

Nữ: năm trăm thời em đốt cho chàng, còn năm trăm nữa để giải oan lời thề

Nam: Xưa kia ai nói thề thề, bây giờ bẻ khóa trao chìa cho ai, bây giờ bẻ khóa trao chìa cho ai. Đồng tiền Vạn Lịch anh trích bốn chữ vàng (nhạc), công anh là anh dan díu với nàng đã lâu. Bây giờ nàng ở nơi đâu để cho là anh thết trăm câu ngàn vàng.

Nữ: Trăm câu thời em thết họ hàng, còn ngàn vàng em để giải oan lời thề (nhạc)

Nam: Xưa kia nói nói thề thề, bây giờ bẻ khóa trao chìa cho ai, bây giờ bẻ khóa trao chìa cho ai.

Nam – nữ: Đêm xanh trăng thanh, ai gẩy cung đàn, khen ai hòa nhịp khoan khoan ới hò. Ai đi Tam Đảo, ai đi Ngũ Hồ. Khoan khoan a hò là khoan. ới dô ta hò là khoan (nhạc)

Nữ: Ai để người về

Nam: Ai để người í đi

Nam – nữ: Đêm xanh trăng thanh gió mát trăng thanh, ai đi đi lên a tắm mát cái ngọn sông đào, ai ăn sim chín để ai vào rừng xanh. Gió mát trăng thanh hỏi có ai í hợp tâm lành. Khoan khoan ta hò là khoan ới dô ta hò là khoan, khoan khoan ta hò là khoan ới dô ta hò là khoan.

Nam – nữ: Đêm xanh trăng thanh gió mát trăng thanh, ai đi đi lên a tắm mát cái ngọn sông đào, ai ăn sim chín để ai vào rừng xanh. Gió mát trăng thanh hỏi có ai í hợp tâm lành. Khoan khoan ta hò là khoan, ới dô ta hò là khoan. Trăng thanh gió mát để ta về làm dâu. Ai lên bến sông Lục Đầu, ai qua sông sâu, ai đến bắc những nhịp cầu. Khoan khoan ta hò là khoan, ới dô ta hò là khoan, khoan khoan ta hò là khoan ới dô ta hò là khoan.

Trần tình ( vở chèo trương viên)

Võ thời lăng, ấy võ thời lăng quê người chồng tôi ở đất là Võ Lăng i hì i i í i ì (nhạc). Quê người chồng tôi i hì i í i hì ở đất là đất Võ Lăng, vua sai là đi dẹp giặc mà để băng chừng khơi lại xa khơi, ấy bởi vì đâu binh lửa bời bời i ì i i í i hì (nhạc). Ới hì ới i binh lửa mà bời bời, tôi đành đành dắt mẹ mà để đến nơi, đến nơi lâm tuyền, tôi gặp những loài ác thú hổ lang, i i ì i ì i hì (nhạc)

Ơi hì ới i, ác thú mà hổ lang, người đòi là đòi ăn thịt, mà kêu van tôi kêu van lại lành, tôi trở ra về tới miếu mà thần linh i hì i i i i hì (nhạc)

Ới i hì ới hì đến miếu mà thần linh, người đòi mà đòi khoét mắt mà để lòng thành tôi lại kính dâng bởi vậy cho nên mù mịt tối tăm, tăm tối tăm i hì i i í i hì (nhạc)

Ới i hì í hì mà mù mịt tối tăm học nghề là nghề đàn hát mà để kiếm ăn tôi kiếm ăn qua ngày, tôi nuôi mẹ chồng cắt thịt mà cánh tay. Chàng Trương Viên ơi, chàng có biết đến nông nỗi này mà cho í i chăng?

Tòng nhất chi trung

Thời tòng i i nhất có i i hì trung ới nhi trung tòng a nhất có nhi trung i hi hi í hì i hi. Thà bằng dốc dốc một lòng là có bên đức hạnh ơi ới à, ơi ới ì hì i ới i chữ công a chung có ơ mình này ai ơi lúc thì lúc dại thì sao, nay con tằm ơi ới phụ i song đã đành này ai ơi này này tại hì gia. Nay con sái sái nay sái tạo là cái chốn môn chốn môn đình i hì.

Thà bằng lúc lúc tòng phu là sao cho ven một ơi ới à, ơi ới i hì i i ới i a chính bởi chồng này ai ơi chắc chắc đã có tay, tay ông nguyệt ơi ới lão ông tơ hồng này ai ơi chiếc chiếc ngày về duyên. Về duyên lá lá nay lá thắm chứ sợi sợi tơ hồn i hì i í hì i i.
Thà bằng ước ước trăm năm là đôi ta tạc một ơi ới à, ơi ới ì i ới i một chữ nguyền đồng đồng trên xương, ới chứ ai ơi đạo cộng vợ chồng còn đương vấn vít nay vấn vít chứ cái sợ tơ vương này ai ơi đạo công vợ chồng còn đương vấn vít nay vấn vít chứ cái sợi tơ vương.

Hát xuôi hát ngược

Chị em ơi, tôi hát xuôi cũng được mà tôi hát ngược cũng hay. Ai khéo vỗ lên vông, kìa trống cơm ai khéo vỗ lên vông, một vài đàn cái cô con gái ới a để lội sông kéo bè i ì i i í i ì.

Kìa chuột í đầu cành sào. Con muỗi ấy cạnh dơi, kìa là ông Bụt kìa ông đè cổ con nai. Cái trứng gà mày tha con quạ i ới a để lên ngồi mà trên cây. Kìa là ơi trong đình có cua à cái nồi, ở trong cái nón có cái kèo à cái cột/ kìa là ở dưới sông cái gỗ ván bè/ à lên biển ta trốn cây gỗ làm nhà/ Kìa là con vông kia nó ấp hì trứng hì ba ba/ Cưỡi con gà mà đi đánh giặc.

Xẩm huê tình

Nhị tình em ở nhất í i tâm/ Sao anh ở với em i i nhị tình ì i i í hì i hì (nhạc)

Sao anh ở với em nhị tình i hì/ Vì ai là ai xúi giục chữ mấy cho mình, cho mình tâm chứ nhị tâm/ Sáng trăng suông vằng vằng đêm hôm rằm i hì i i (nhạc)

Vằng vặc này cái đêm hôm rằm/ nửa đêm rồi ra về sáng chứ mấy giăng bằng giăng bằng che chứ ngọn tre/ Em trót yêu ai cho trọn có a một bềhì i hì (nhạc)

Cho trọn này ai ơi một bề/ Để em là em thơ thẩn ấy mấy ngồi kề, ngồi kề i hì dưới bóng ông trăng/ Sự tình ai thấu chăng là cho chăng hì i hì (nhạc).

Ai thấu chăng là cho chăng để em là em thơ thẩn dưới bóng ông trăng em chịu sầu/ Mối tương tư một nhịp có đôi cầu i hì hi (nhạc)

Một nhịp này ai ơi đôi cầu/ Bắc Nam rồi chia đổi ngả/ ấy mấy chịu sầu, chịu sầu nơi chứ đôi nơi/ Con chim khôn chết mệt có vì hì mồi.

Sử chuyện

Nữ: Thiếp tôi, thiếp tôi khuyên anh chàng, chàng đèn sách mà này văn ơi í chương dầu dầu hao chứ dầu hao thiếp tôi rót. Này quả lĩnh lĩnh tính tang, tính tang ơi song tình. Ơi cái ngọn đèn vàng này khêu lại thiếp tôi khêu í i.

Nam: Mộng tàn ban chẩm ơi mê mê hồi điệp/ Này xuân tận tận tam canh/ Ơi oán oán tử qui ngồi tựa tựa câu lơn/ Cách bức rèm thưa ơi thoảng thoảng như có mùi sen đưa đón gió i i í ì í.

Nữ: Ới ông ông tơ nguyệt ông ngồi là ngồi xe tơ đỏ/ ới ix e thiếp tôi vào làm bạn với lang quân/ Ới đôi đôi lứa ta duyên đẹp Tấn Tần dây tơ đỏ chứ càng càng xe càng thắm i i i

Nam: Quan quan thư cưu tại ì hà hà tri châu/ Yểu điệu thục nữ này quân tử hảo cầu/ Tạo chi yêu yêu chứ kỳ i diệp diệp chăn chăn/ Tử tử vu qui chứ nghi i kỳ kỳ gia nhân/ Tử tử vu qui chứ nghi ì kỳ kỳ gia thất i hi hì.

Ba mươi Tết

Hôm ba i hì ba mươi Tết/ Tết ngồi lại với cái hôm ba mươi i hì hì í hi/ Tôi là i hì vợ người Ngô i hí đốt vàng thời đi cho phải cách/ Khấn cho thời minh bạch a mấy để là cho mẹ con tôi i ì i i í i.

i hì a mới để cho mẹ con tôi có mỗi một trăm chiếc đĩa đôi ba trăm hì trăm chiếc bát/ một cân hì đường cát/ đôi là ba cân ba bốn cân đường già i ì i i í i hì.

it ay là cái tay tôi cầm/ một bên thì bàn đèn, một bên thì tủ sách, đầu tôi đội tang, tôi xách chiếc chăn bông ra đứng đứng bờ sông/ Tôi trông sang nới bên nước người/ khóc chồng hì thời ba tiếng/ ới hỡi chàng ơi/ anh chão chuột ơ i hì (nhạc) í anh chàng mà có đi đâu, bảy bảy tám năm trời, tám chín chín năm trời bỏ ba mẹ thì bốn mẹ con tôi nó vò nheo vò nhóc, lóc nhóc lóc nhóc ấy tay tôi cầm hì hòn đất/ Tay tôi cầm hì hòn đá/ Tôi quăng thì tôi nắm xuống sông/ Có phải duyên cái đạo vợ chồng/ thời hòn đất kia thời hòn đát kia nó nổi lên i ì i i í i ì tay là cái tay tôi tôi cầm một bên hì quan tiền/ Một hì bên thằng bù nhìn, tôi quăng hì tôi ném xuống sông/Thằng bù nhìn nhẹ thì nói lại trôi ngược/ Quan tiền nặng hì nó lại trôi xuôi ơi í hì. Thế gian này sao của nặng hơn người/ Chung hỡi í tình chung.

Hề mồi

Nam 1: Ơ kìa chú

Nam 2: Ơ kìa bác

Nam – nam: (nói) Anh em chú bác bạn hữu chi tình (cười)
Anh em ta ra đây chả là thất niên cửu hạn thù nam ngũ. Thiên lý giai nhang ngộ cố tri. Anh em ta ra đây coi nhau bằng vàng. A thắt í a lưng/ xanh, cô đeo chìa khóa i bằng i vàng, i hì i i í hì hi.

Bác ơi, quét nhà đi.

A nay quân quân bằng bạc í i, ới a để trên đầu cô vấn tóc mai. Kìa là vấn í a tóc mai cô i chải lược có đồi mồi/ Kìa là vấn í a tóc mai cô i chải lược cái đồi mồi, hì hì hì i í i ì.

Chầu văn nào

CHẦU ĐỆ NHỊ THƯỢNG NGÀN (chầu văn > Khắc Tư/ Văn Chương)

Dâng văn tiên chúa thượng ngàn

Đông Cuông tuần quán giáng đàn chứng đây

Trên ngày gió cuốn rung cây

Dưới khe cá lội chim bay về ngàn

Canh khuya nguyệt lặn sao tàn

Chiếc thoi bán nguyệt khoan khoan chèo vào

Gập ghềnh quán thấp lầu cao

Khi ra núi đó lúc nào ngàn xanh

Thượng ngàn Đệ Nhị tối linh

Ngôi cao công chúa quyền hành núi non

Anh linh đã khắp tiếng đồn

Sấm ran mặt bể chớp mưa tuôn đầu ghềnh

Da ngà mặt phượng long lanh

Mặt hoa tươi tốt tóc xanh rườm rà

Nhị hồng tuyết điểm mầu da

Cổ tay tựa ngà đầu vấn tóc mai

Vốn dòng công chúa Thiên Thai

Giáng sinh hạ giới quản cải Thượng Ngàn

Quản cai các lũng các lang

Sơn tinh cầm thú hổ lang khấu đầu

Khắp hoà tam thập lục châu

Chín từng khe suối một bầu tiêu dao

Dong chơi ngàn quế ngàn đào

Khi ra thác cái lúc vào thác con

Chim kêu vượn hót véo von

Chớp bể đồi đoạn mưa nguồn từng cơn

Khi nương gió lúc lại thác gièm

Khi bẻ cành quế khi vin cành hồng

Vui chơi nước nhược non bồng

Phố Cát đền Sòng sông Cả sông Thao

Lân rờn Phượng múa thấp cao

Ngày mây thấp thoáng trăng sao lững lờ

Nón buồm vai quẩy lẵng hoa

Đền khi phủ nọ vào ra chơi bời

Khi thanh vắng lúc lại êm trời

Ngồi trên đỉnh núi ghẹo người Hằng Nga

Tang tính tình thôi đọc lại ca

Bẻ bai giọng Xá ê a giọng Mường

Tiếng Kinh tiếng Mán tỏ tường

Lục châu quan hoả lúi lường líu lo

Dong chơi bát cảnh ngũ hồ

Đua chèo bẻ lái hò dô lại về

Khi chơi ngàn mái ngàn ngàn me

Ngàn giang ngàn nứa trúc tre ngàn vầu

Đôi cô Thổ Mán theo hầu

Cô xe chỉ thắm cô xâu hạt vàng

Sơn Lâm dọn quán bán hàng

Non xanh đủng đỉnh tuyết sương gieo hò

Khăn xanh áo lục nhởn nhơ

Khi vào ba dội lúc vô đường chèo

Môi son má phấn mỹ miều

Miệng cười hoa nở mọi chiều mọi hay

Đèn trăng quạt gió màn mây

Bóng thông che tán bóng mai tựa hình

Đi suối lúc lại về ghềnh

Đua chèo tiếng phách tiếng sênh reo hò

Chè tàu ba chén tính ưa

Thanh bông hoa quả ngự thừa lại ban

Yêu ai tài lộc chầu ban

Ghét ai chầu quở khôn ngoan được nào

Xem trong sự tích tân la

Vậy nên phúc đẳng hà sa vô cùng

Đệ tử dốc một lòng thành kính

Dâng bản văn trình chầu ngự giáng lâm

Mời chầu giáng phúc từ trung

Khuông phù đệ tử tăng long thọ trường

CHỨC CẨN HỒI VĂN

CHÀNG ĐI THÚ VÂNG LỜI Ì HOÀNG I CHIẾU I , THIẾP I I I THIẾP TIỄN I CHÀNG NÀY RA Í I I NẺO HẠ KIỀU. Í Í HỀ HỀ LANG QUÂN. ƠI ỚI I LANG QUÂN ƠI, THIẾP TIỄN I Í I CHÀNG, TRÊN BƯỚC ĐƯỜNG DÀI CHIA Í ĐÔI. ỚI I I Ì

NÀY GIAI LÃO MẤY ĐIỀU, THIẾP I THIẾP CÙNG CHÀNG NÀY GIAI I LÃO MẤY Ì ĐIỀU CHỨ NỖI I Ì NIỀM THÂN ÁI. TRĂM CHIỀU THỜI TRĂM CHIỀU CHỚ QUÊN ƠI HỀ LANG QUÂN. ỚI ỚI I LANG QUÂN ƠI NAY THIẾP TIỄN I CHÀNG TRÊN BƯỚC ĐƯỜNG DÀI CHIA Í ĐÔI, ỚI I I Ì

Xá thượng

Xinh thay một thú trên ngàn

Bầu trời cảnh phật phong quang bốn mùa.

Trên bát ngát trăm hoa đua nở,

Dưới cảnh bầy cầm thú đua chơi. (LK)

Chim bay phấp phới mọi nơi,

Cá theo ngược nước đùa bơi vẫy vùng

Trên rừng tùng gió rung lác đác,

Đỉnh sườn non đá chất cheo leo

Sông thương nước chảy trong veo. (LK)

Sông thương nước chảy trong veo

Thuyền xuôi, bè ngược hò reo vang lừng.

Nhìn đá núi mấy tầng cao thấp,

Ngàn cỏ hoa tăm tắp màu xanh. (LK)

Tiên cô càng nhìn đồi núi càng xinh,

Hoa khoe sắc thắm đua tranh mọi mầu.

Niềm thích thú một mầu phong cảnh,

Mùi cơm Lam thịt thính tính cô ưa,

Cô chơi đồng đăng ao cả,chợ bờ. (LK)

Cô chơi bốn mùa gió mát trăng thâu,

Hoa thơm cảnh lạ mấy mầm ấm êm.

Nhìn cảnh vật rừng sim ao cá,

Đọt măng giang, măng nứa, măng tre

Các bà tiên đủng đỉnh ra về. (LK)

Bài sai đối triệu lục cung

Nàng ân nàng ái vốn dòng sơn trang.

Tính cô hay măng trúc măng giang. (á a….) (LK)

Chiều quang sáng tỏ lưng trời,

Một mầu son sắc tốt tươi rườm rà,

Trên ngàn xanh lắm quả nhiều hoa. (á a….) (LK)

Đêm đêm ánh đuốc lập lòe,

Tai nghe tiếng thú hú rừng gọi nhau,

Đuốc ánh sáng tỏ đêm thâu.

Một màu son sắc tốt tươi rườm,

Trên ngàn xanh lắm quả nhiều hoa. (á a….) (LK)

Ngàn xanh lắm quả nhiều hoa,

Cô đôi dạo gót vào ra sớm chiều.

Chiếc thồ mây nặng chĩu lưng đeo. (á a….) (LK)

Ế ê ê……

Dốc cao mặc dốc băng băng qua đèo đèo còn xa (à a)

Dốc cao mặc dốc băng băng qua đèo đèo còn xa.

Ánh trăng mờ chiếu soi bên đồi cô đẹp làm sao

Ánh trăng mờ chiếu soi bên đồi cô đẹp làm sao.

Trời mịt mùng, ngàn trèo leo núi non mịt mùng,

Nước chảy róc rách, nước chảy về đâu,

Nước tuôn rì rào, nước chảy về đâu,

Tiếng đàn tiên phách hát vang muôn lời ca,

Cô lên ngàn, cô xuống núi,

Hú vang vang cả núi đồi, ơi rừng ơi núi ơi.

Ế ê ê….

Ngày năm cho chín ngày mười

Là ngày phiên chợ Đồng Đăng, Kỳ Lừa.

Bước nhanh chân kẻo chợ về trưa,

Bán hàng cho hết lại mua hàng về. (Á a a)

Xe loan thánh giá hồi cung.

---

(Hết)

NHÀ NGHIÊN CỨU CHÈO HÀ VĂN CẦU

NHÀ NGHIÊN CỨU CHÈO HÀ VĂN CẦU

 

Ông sinh năm 1927 ở xã Đông Thọ, huyện Đông Hưng, tỉnh Thái Bình. Gốc nhà nghèo nhưng thuở nhỏ, Hà Văn Cầu ngoan ngoãn, thông minh, nên được các thầy hương sư hết lòng cưu mang, nhờ vậy mà cậu bé sớm học được ít chữ quốc ngữ. Chút chữ nghĩa ấy là cái vốn ban đầu giúp ông vào đời tiếp tục học hành, nghiên cứu và sáng tạo nghệ thuật trong suốt cuộc đời mình.

Ông coi việc học hành, nghiên cứu không chỉ phụ thuộc thời gian cắp sách đến trường nên từ thuở niên thiếu, ở đâu, làm việc gì, Hà Văn Cầu cũng xem là trường học hữu ích. Chính bởi thế so lớp trí thức cùng thế hệ, ông không được may mắn cắp sách đến nhiều cửa trường chính quy dài hạn như nhiều người, song bầu kiến thức trong ông đáng để thiên hạ nể trọng.

Trước hết, người đời biết đến Phó giáo sư Hà Văn Cầu là Nhà nghiên cứu sân khấu chèo với nhiều công trình chuyên sâu có giá trị. Vốn kiến thức của ông từng được truyền giảng cho sinh viên các khóa của trường Đại học Sân khấu Điện ảnh trong mấy chục năm qua. Cũng từ cái vốn quý giá này, ông đã được mời tham gia biên soạn Từ điển Bách khoa Việt Nam và Bách khoa thư Hà Nội về chuyên ngành sân khấu; được mời trình bày với đại diện Ban Chấp hành Trung ương Đảng, nhằm góp phần làm căn cứ định hướng phát triển nền văn hóa - văn nghệ đậm đà bản sắc dân tộc.

Sau này, những công trình của Phó giáo sư Hà Văn Cầu được ông tuyển chọn vào các tập sách chuyên đề như : Tìm hiểu phương pháp viết chèo (Nxb Văn hóa - 1969), Tấu thơ và Tấu chèo (viết cùng Thanh Tịnh, Nxb Văn hóa - l972), Tuyển tập Hề chèo (Giải A - Hội Văn nghệ dân gian - 1972, Nxb Văn hóa - 1972), Mấy vấn đề Kịch bản chèo (Nxb Văn hóa - 1979), Phong cách và thi pháp trong nghệ thuật Cải lương (Giải nhất Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam - 1993, Nxb Sân khấu - 1994), Bình diện kỹ thuật trong diễn xuất chèo (Nxb Sân khấu và Nhà hát chèo Việt Nam - 2000)...

Nhiều công trình nghiên cứu của ông còn được các học giả nước ngoài tìm hiểu và ca ngợi, được trích đăng trong các báo và tạp chí : Đức, Pháp, Hungary, Nhật Bản,... Tại Hội nghị quốc tế về Sân khấu tổ chức ở Đức - 1978, bài tham luận ông viết và đọc bằng tiếng Pháp "Đóng góp vào việc nghiên cứu hiệu quả gián cách của Brecht trong các sân khấu phương Đông" đã thu hút được sự chú ý của đông đảo thành viên tham dự; sau đó, báo chí nhiều nước đã trang trọng giới thiệu.

Phó giáo sư Hà Văn Cầu còn là tác giả của gần ba m­ơi kịch bản chèo, tuồng, cải lương, kịch nói (gồm phần lớn là chèo) : Giấc mơ của ông Cò (chèo, Giải khuyến khích Nha Bình dân học vụ - 1956), Nên vợ nên chồng (chèo, Giải nhì Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam - 1957), Tống Trân - Cúc Hoa (Đoàn chèo Hưng Yên - 1961), Từ Thức (Nhà hát chèo Trung ương - 1990), Thạch Sanh (Đoàn Tuồng Trung ­ơng - l972), Người Công dân số 1 (viết chung, Đoàn Cải lương Trung ương - 1976), Sang Sông (Nhà hát kịch Việt Nam - 1970). Đáng chú ý là, hai kịch bản Quán ba cô và Lê Quý Đôn của tác giả đã đoạt Giải nhất và Giải nhì, do Hội nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam tặng năm 1993.

Phó giáo sư Hà Văn Cầu không chỉ là Nhà nghiên cứu, Tác giả kịch bản, ông còn hiểu rộng và sâu sắc nhiều lĩnh vực khác : Lịch sử, Văn học, Triết học, Thiên văn, Địa lý,... Vốn kiến thức này ông học được từ các kho sách trong thư viện là chủ yếu, và bằng sự kiên nhẫn của cả cuộc đời. Giống như ông học tiếng Pháp vậy. Vì có nhu cầu đọc sách tiếng Pháp để phục vụ công tác nghiên cứu mà ông miệt mài tự học, kết quả là ông đã đọc - viết - nghe - nói khá thành thạo. Cũng như để hiểu sâu các bộ môn Lịch sử, Triết học, Thiên văn,... ông không thể bỏ qua kho sách chữ Hán đồ sộ trong thư viện, thế là lại buộc mình tự vượt lên gian khó để học chữ Hán. Và, ông đã hiểu Hán học như nhiều thầy đồ Nho có tiếng.

Trả lời "nguyên nhân của sự thành công", Phó giáo sư Hà Văn Cầu không đả động tới yếu tố chủ quan mà cả đời ông không ngừng "đánh đổi". Sau chuỗi cười vui vẻ, ông nói: "Cái thời trai trẻ của tôi, có vị nhà thơ tuổi đàn anh phán tôi chẳng viết được đâu. Nhưng tôi coi đó là câu nói có ích, giúp tôi cố gắng vươn lên". Rồi ông nhắc tới Nhà hoạt động sân khấu Lộng Chương với tấm lòng kính trọng, coi Lộng Chương là người "cầm tay dạy chữ" ông. Trong câu nói ấy, người nghe thấy cả cái chất Hán học trong ông thật là đậm nét - "Nhất tự vi sư, bán tự vi sư" mà !

PHẠM HỒNG THẮM
(theo tạp chí Điện ảnh & Kịch trường)

Những đặc điểm cơ bản của chèo cổ Việt Nam

Những đặc điểm cơ bản của chèo cổ Việt Nam

 

Chèo cổ có những đặc điểm sau:

Chèo thuộc loại sân khấu khuyến giáo đạo đức (đạo đức phong kiến đã có phần nhân dân - hóa)

Ở xã hội ta trước đây dường như đã có sự "phân cấp" đề tài giữa Tuồng và Chèo, mặc dầu cùng trên một nền tảng:

Trai thời trung hiếu làm đầu
Gái thời tiết hạnh làm câu trau mình.

Sở trường của tuồng khai thác các chuyện quân quốc đưa ra những
tấm dương quân thần mẫu mực, trong đó, tôi trung kẻ kiếm xung đột nhau bạo liệt, để cuối cùng dẫn tới kết thúc "chém nịnh, định đô, tôn vương tức vị". Nếu tiết mục có đề cập tới mối quan hệ vợ chồng, bè bạn, anh em, tớ thày,...là đều nhằm tạo thuận lợi cho các phi hậu quan tướng sáng rỡ chữ trung...Là nói loại tuồng Thày mà khoan nói loại tuồng Ðồ (còn gọi là tuồng hài).

Chèo lại chủ yếu đi vào các câu chuyện hàng ngày xảy ra nơi thôn dã, hoặc trong nhà "quan", để nói những mối quan hệ tốt xấu về mẹ chồng nàng dâu, dì ghẻ con chồng, vợ chồng bè bạn, anh em tớ thày,...Các tích chèo (cổ) thường là những câu chuyện kể về cuộc đời hoặc một quãng đời có tác dụng quyết định số phận nhân vật, trong đó, nhân vật thư sinh (hoặc một viên khoa bảng) giữ vai trò chủ chốt, cầm cân nẩy mực trong gia đình, lấy tam cương ngũ thường làm giường mối, lấy việc học hành thi đỗ làm đường tiến thân; còn người thân của họ (số nhiều là vợ con, còn thì là bạn, là con, là mẹ) phải lo nuôi nấng chăm sõc chồng, con,"sẽ phải gặp" những biến cố xã hội xẩy đến, để bộc lộ tâm trạng và cách ứng phó hữu hiệu khả dĩ vượt qua cơn khó khăn, làm sao nổi lên những khía cạnh đạo đức, đúng với yêu cầu đề ra cho tiết mục của tác giả. Số khía cạnh đạo đức này cũng nằm trong phạm trù tam tòng tứ đức, cụ thể ở chèo là hiếu, nghĩa, tiết, giúp chồng con họ gắng đạt tới tốt chữ trung quân.

Trong chèo, các thư sinh nói sử xưng danh báo tính, kể "gia thế bần bạc" rồi hát cách nói lên chí tiến thủ:

Quyết chí tu thân,
Công danh chớ vội, nợ nần chớ lo.
Khi nên Trời giúp công cho,
Làm trai năm liệu bẩy lo, mới hào !

Họ là những "cột cái" trong gia đình, mà cái việc "quyết chí tu thân" ở đây chỉ có nghĩa"dùi mài kinh sử" cho đến khi thi đỗ "làm quan", còn mọi việc "nợ nần ăn ở" những là bảo dưỡng cha mẹ, nuôi chồng đi học, dạy con nên người,ở nhà, đều"phó mặc" cho vợ tất thảy. Nói cách khác, tích trò sẽ "rơi xuống" những người thân của họ, nhận chịu các sự biến xã hội xảy đến, làm cơ hội bộc lộ phần đạo đức quyết định số phận mỗi người.

Như Thị Phương "lược giắt trâm cài", hát sử câu:

...đạo cha đức mẹ,
con xem bằng non Thái thêm xuân,
Cha vun trồng, mẹ xây đắp nên nhân...

Để qua mấy đận hết than đổ sang vãn, kể về những nỗi khốn khó mà mẹ chồng nàng dâu gặp phải trên đường "chạy giặc", sau rốt, gói ghém tất cả trong bài hát Trần tình chứa chan tính nhân bản, làm "quan Thái Tể Trương Viên chuyển động tâm thần", qùy xuống nhận mẹ, nhận vợ đang phải hát xẩm kiếm ăn cơ cực.

Như nàng Châu Long "chẳng quản công phu" "vâng lời chàng đi nuôi bạn ăn học", biết kín đáo đoan tiết với chồng:

Tâm là lớn, ý cũng là lòng
Thiếp xin trở về tiết sạch giá trong.

nên sau khi Lưu Bình "hữu chí cánh thành', trở về với Dương Lễ vẹn toàn, nổi tiếng người phụ nữ "dạ sắt gan vàng"...

Như "bà" Thị Kính bên cạnh chữ nhẫn thật đã sáng tỏ, còn bật lên chữ hiếu lóng lánh khôn bì. Khi còn ở nhà thờ cha mẹ, hay khi đã theo nuôi chồng ăn học, bà luôn canh cánh câu hát "nhất hiếu lập nhi vạn thiện tòng"(một điều hiếu làm sẽ kéo theo muôn điều thiện) và lúc nào cũng nghĩ chuyện "lo trả cù lao chí đức. "Tới khi "hóa Phật", bà vẫn một dạ:

Công nuôi nấng gọi là một chút
Viếng thăm thay mặt buổi thần hôn...

Những người phụ nữ này trước sau một dạ bảo dưỡng cha mẹ, nuôi chồng dạy con, chu tất mọi việc trong nhà, từ đầu đến cuối và ăn vận nói năng ứng xử vẫn "bình thường"như các vai lão, mụ, hề khác. Còn các vai thư sinh chồng con họ thì sau khi thi đỗ, đã được nghệ nhân "lập tức" thay đổi cung cách thể hiện với phong thái và diễn xuất khác trước nhiều (sáp gần loại kép văn của tuồng).

Như chàng Kim Nhan, vừa nghe Xá Lại báo tin thi đỗ, đã ngẩng cao đầu dõng dạc nói lối (hơi tuồng) câu nửa Hán nửa Nôm:

Thiếu niên sơ đăng lệ
Hoàng gia đắc ý hồi
Võ môn tam cấp lãng,
Bình địa nhất thanh lôi.
Tôi, Kim Nham vừa chiếm tam khôi,
Cho bõ lúc thư trung càn khổ...

Tới khi được vua cho đi trán nhậm một huyệt, chàng ta lại nói lối xưng danh:

Bảng Thám hoa tay chiếm,
Chức Tri huyện quyết phong
Luật ngôn giả ngôn công,
Thỉnh tụng cầu vô tụng...

Và từ đấy, mọi cử chỉ lời nói của "quan", nghệ nhân phải thể hiện sao cho chững chạc nương theo cung cách diễn tuồng, mới không bị nhà nghề kêu là "non vốn".

Như thế, chỉ trong 1 vở, Kim Nham phải 3 lần xưng danh (hàn sỹ, thi đỗ, phong quan), với 2 lần thay đổi trang phục: Khi còn là thư sinh thì khăn lượt áo the, quần trắng, chân giày, tay quạt, nói năng dễ dàng, đi đứng khoan thai, nói sử, hát cách,... khi là quan đã mũ mãng hia hốt, đi đứng khuỳnh khoàng, nói lối hát nam, (có khi hát khách). ở những vở khác, mấy chàng Chu Mãi Thần, Trần Tử Lệ, Tống Trân,...cũng được nghệ nhân tùy thời, tùy lúc mà có cách thể hiện tương tự. Tất nhiên gọi là mũ mãng hia hốt ở chèo cũng hiểu là hết sức giản tiện, không nghiêm cấm như bên Tuồng.

Số vở chèo có vai Vua (thường xuất hiện ở thế kỷ XIX) có khi còn mặc "thường phục", ở dạng thừa tướng (về hưu) đã thấy trong chèo Trương Viên, song vẫn" buộc" nghệ nhân phải đóng sao cho có "màu Tuồng", không thể "nhuế nhoá" xong thôi. Như vua trong chèo Hán sở nói lối xưng danh:

Ta, Ðại sở ngôi cao chính vị,
Lòng những mong lợi nước yên nhà ...
Vua trong chèo Nữ tú tài cũng nói lối xưng danh rành rẽ
Nối ngôi trời sửa trị,
Trẫm hoàng đế Tống vương
Uy ra đẹp dạ bốn phương,
Ðức xuống thấm thuần trăm họ...

Tức là, mấy câu "thiếu niên sơ đăng đệ, võ môn tam cấp lãng" (với diễn xuất và trang phục tương hợp) đã báo hiệu sự thay đổi vị trí xã hội của các thư sinh đang từ thân phận "bạch đinh". Mấy vị Tống Trấn (chèo Tô Thị vọng phu), Tham Tướng (chèo Nữ tú tài) hoặc các vai vua, vào chiếu chèo, dầu có "bình - dân - hoá" theo con mắt nông dân thời cũ thé nào, cũng vẫn phải dữ "khoảng cách" nhất định trên nhiều mặt diễn xuất. Việc thay đổi và lưu ý trong cung cách thể hiện các vai vua quan của chèo, có nguồn gốc từ một quan niệm triết mỹ hẳn hoi, mà tuyệt nhiên không phải do nghệ nhân thể hiện tùy tiện.

Nói chung, chiếu chèo xưa được đưa ra trước bà con nông dân những" mẫu" thư sinh lý tưởng, cố công học tập để tiến thân, thi đỗ xuất chính và khi là "quan" thì xả thân "phục vụ đấng quân vương", cùng với những người vợ hiền thục, người dâu hiếu nghĩa, dám hy sinh tất cả cho chồng con yên tâm mà dùi mài kinh sử chiếm bảng khôi khoa làm rạng rỡ tông môn, cả những kẻ thất đức bất nhân ngãng trở đường đi của họ, hoặc chịu ở vị trí "đối tỷ" cốt làm bật nổi các vai chủ chốt chính diện, nhằm treo gương cho ngườpi đời, hoặc khêu gợi kích thích ngưỡng mộ cố gắng nói theo, hoặc đem kết cục nhãn tiền chẳng ra gì để họ răn ngừa, né tránh.

Ðiều đó nói rõ ngay ở lớp giáo đầu mỗi vở, như:

Tiết nghĩa ai bằng nàng Thi Phương
Thờ chồng nuôi mẹ trọn đôi đường...

(Chèo Trương Viên)

Kim Nham có nghĩa lại có nhân
Tiết nghĩa Súy Quỳnh, Súy Vân ...

(Chèo Kim Nham)

Nhiều khi còn lặp lại lần nữa ý chính của chủ đề tiết mục trong lớp vãn trò, như:

Quan dương Lễ ở hết lòng cùng bạn
Nàng Châu Long dạ sắt gan vàng
Chú Hề Ðồng tận lực tận tâm

(Chèo Lưu Bình Dương Lễ)

Vì cần đề cao những nhân vật mẫu mực về phẩm chất đạo đức đủ sức quyết định số phận con người, các tích chèo, đúng ra các bản trò, đều có đầu có đuôi, trong đó sự cố biến đưa ra phải làm sao chứng minh chân lý, rằng người tốt, tức là người giữ đúng lễ nghĩa thánh hiền, người có đạo đức, dầu trước mắt có chịu bao cực khổ đắng cay, rốt cuộc cũng sẽ đạt tột đỉnh hạnh phúc (vợ chồng con cái sống thuận hoà trong một gia đình quan lại khá giả ); kẻ xấu sống không đúng hoặc trái với quy phạm tam cương ngũ thường, tam tòng tứ đức, dẫu có lúc thoả thuê no đầy, sau cùng tất bị trừng phạt, sa đoạ, nghèo hèn.

Quả là, phần nhiều tích chèo xoay quang trục bĩ (cực) thái (lai), dựa trên mấy tiêu điểm ở hiền gặp lành, ở ác gặp dữ, lấy trung hiếu tiết nghĩa làm cơ sở mà mỗi số phận mỗi người đã do "ông xanh" an bài từ trước. Như câu vãn trò ở vở Trương Viên:

Tạp hoá xoay vần
Qua cơn bĩ cực có ngày thái lai
Trời chung trời chẳng riêng ai
Vun trồng cây đức ắt tài nên nhân
Hễ ai có phúc có phần
Giàu nghèo tại số, gian truân bở trời.

Mấy câu đó, tuy chỉ hát trượt ngoài môi nghệ nhân, và chỉ thấp thoáng bay qua tai người xem, song ai dám nói chúng không dần dần hằn vào tâm khảm hàng ngàn triệu nông dân hiền lành chất phác thủơ trước ?

Rõ ràng, trong khi loại trò tôn giáo (Ðức Chúa Ba, Quan Âm trò...) ngợi ca những gương Phật Thánh cứu dân độ thế hiếu nghĩa với cha mẹ, khơi gợi mọi người ngưỡng kính noi theo tu nhân tích đức; thì những trò khai thác chuyện ngoài đời, lại đề cao và biểu dương hết mức những thư sinh lý tưởng và những thục nữ mẫu mực lấy tam cương ngũ thường, tam tòng tứ đức, cụ thể hoá bằng(trung) hiếu tiết nghĩa, làm thước đo phẩm cách đạo đức nhân vật, làm lẽ sống đòi hỏi khêu gợi mọi người vươn tới noi theo bắt chước. Ðấy chính là giường mối đạo đức mà giai tầng phong kiến mong muốn"khai tâm luyện chí" cho những người lớp giữa và lớp dưới trong cộng đồng, đồng thời cũng là mục tiêu muốn đạt tới ở các tầng lớp xã hội. Rằng những người ăn ở ứng xử có đạo đức phải được đền bù, đời họ phải đạt được hạnh phúc; từ đấy các tích truyện khai thác cùng với những tình tiết, sự cố cả diễn xuất, phải cao hơn thực trạng ngoài đời, những gì mà cuộc sống trước mắt chưa đem lại cho họ thì cần gắng biến chúng thành điều có thể vươn tới, cả những kẻ sống phi đạo đức và số việc làm xấu xa tàn độc của họ cũng phải đậm đà và sắc làm nổi rõ mặt chính, để người xem, cả người diễn thanh thoả tin tưởng hơn vào tương lai, vào chính cuộc đời và con người hôm nay. Không phải chỉ là chuyện nông dân chịu ảnh hưởng của tư tưởng thống trị "vô tình" hay "hữu ý" đưa vào "tác phẩm" của mình, mà chính là nho sỹ được nhồi học mà tự nguyện nhận lấy "thiên chức"của người "quân tử" sử dụng bản trò để "tải dạo thánh hiền" để"giáo hoá" những kể"đần ngu" "dốt nát" bà con lối xóm với họ.

Xem xét kỹ từ bản trò đến diễn xuất, cả từng chi tiết thuộc phạm vi ứng diễn (cả ứng tác) của nghệ nhân, càng khó thể phủ nhận hoặc coi nhẹ vai trò tác giả là nho sĩ. Dường như mỗi bước vươn lên hay trệch đường, mỗi xu hướng nghệ thuật hé lộ trong tiết mục, ở từng thời kỳ, đều thấy có bàn tay nho sỹ, mà vô số bác Thơ, ông Trùm chẳng chính là nho sỹ sao? Trong nhiệm vụ được trao, nghệ nhân chỉ làm phong phú, sát thực và sống động những tích trò với số nhân vật đã do tác giả hoạch định các sự cố chính, khả dĩ làm lộ ra bản sắc đạo đức tính cách.

Cũng do đó, ở số vở, số đoạn trò, số nhân vật mà kẻ viết (nho sỹ), người diễn (nông dân) cùng đồng tình về mặt nhân sinh triết lý, thì hiệu quả sân khấu của tiết mục và hình ảng nhân vật sẽ thuần nhất, dễ nổi đậm (như Quan Âm, Trương Viên, Lưu Bình...) còn vo số vở, số đoạn trò, số vai đóng mà đôi bên có nhận thức và cách giải quyết không giống nhau, thì kết cấu vở diễn dễ lỏng lẻo, cái hay cái dở dễ lấn át lẫn nhau làm mờ nhoà hoặc đi trệch chủ đề của tác giả (như Từ Thức, Chu Mãi Thần,...). Ðủ thấy vai trò nho sỹ trong cấu thành mỗi tiết mục chèo quan trọng là chừng nào, mặc dù nghệ nhân giữ vai trò trung tâm trong việc tạo dựng hình tượng nhân vật. Chú ý là, nho sỹ (kẻ sỹ) nước ta tiếp thu và chịu ảnh hưởng sâu đạm của cả đạo giáo, Phật giáo và Nho giáo. Ðiều đó toát ra khá rõ trong các bản trò (cả trong đời tư và việc công của vô số vua quan thâm nho, như Lê Thánh Tông, Nguyễn Ðăng Cảo, Minh Mạng...)

Thì đấy, trong xã hội ta, suốt thời phong kiến, những thầy bói, thầy cúng ...vẫn được pháp luật xếp vào hạng "kẻ sỹ". Và trên thực tế, tầng lóp nho sỹ chưa bao giờ trở thành một giai cấp đích thực. Phần đông họ là con em nông dân, sống chan hoà mọi mặt với họ hàng xóm giềng, song do bị hạn chế của thời đại, họ đã lấy những giường mối nhân sinh đạo đức xã hội của phong kiến, đưa vào các bản trò, vở diễn để "giáo hoá chúng dân". Từ đấy, thông qua nghệ thuật của người diễn, bà con chỉ chấp nhận những gì phù hợp với đà tiến xã hội, với bản thân cuộc sống của họ mà tùy nghi chấp nhận hay lạnh nhạt.

Chính mục đích khuyến giáo đạo đức (đạo đức phong kiến đã nhiều ít nhân - dân -hoá) đó, là đặc điểm quan trọng, chi phối hầu khắp các mặt nghệ thuật, từ thể loại thể tài, cấu trúc bản trò đến phương pháp sân khấu, nguyên tắc kịch thuật, kể cả vô số khuyết nhược điểm và hạn chế nội dung và hình thức của chèo (cổ).

Chèo thuộc loạt kịch hát dân tộc, một dạng hát - múa - nhạc - kịch mang tính nguyên hợp với sắc thái độc đáo

Ở nước ta, các nhà hoạt động sân khấu xếp Cải lương, Tuồng , Chèo cùng loại kịch hát dân tộc, ý chí cả 3 bộ môn đồng thời dùng hát, múa tạo hình làm thủ pháp thể hiện cấu thành ngôn ngữ nghệ thuật kịch chủng. Cụm từ kịch hát dân tộc chỉ Chèo (cả tuồng và cải lương) là có ý:

- dựa theo câu cửa miệng của nhân dân ta xưa nay vẫn nói hát chèo (hoặc xem hát) với nghĩa bao gồm hát (bằng miệng và tâm) và diễn (bằng động tác hình thể). Vì thế, thưởng thức biểu diễn chèo được gọi là xem hát. Nhân dân Nam Bộ vẫn dùng từ xem hát, song dường như đòi hỏi nghệ nhân gia tăng kỹ thuật vận dụng hơi và dọng, họ đã dùng từ ca (Cải lương) cho phân biệt;

- rằng trước hết, chèo là một chủng loại kịch đòi nhân vật phải hành động, dĩ nhiên thiên nhiều về hành động nội tâm, cả ước vọng và tâm trạng do ngôn ngữ nghệ thuật sở trường tả ý chi phối;

- rằng vai trò của nho sỹ, kẻ sỹ (trí thức bình dân và quý tộc) là rất đáng quan tâm;

để thuận tiện khi đề cập vấn đề thể loại kịch hát (dân tộc) dùng - hát - múa - nhạc và diễn xuất tạo hình tương hợp làm ngôn ngữ nghệ thuật, không hẳn giống Tuồng (hoặc Cải lương).

Ði vào thực tế mỗi kịch chủng, quả thấy chúng lộ ra nhiều điểm khác nhau qua nghe và nhìn, như Cải lương phần nhiều dùng kịch mêlô, vài mươi năm gần đây có ghé sang thế hệ Stanhilapxki vận dụng kỹ thuật tâm lý khi đóng vai, với kho bài bản ca nhạc nằm vào 3 điệu thức Nam, Bắc, Oán, trong đó điệu thức Oán giữ vai trò chủ thể, châu tuần quanh bản nhạc "vua", Vọng cổ, và 2 dàn nhạc Ta và Tây song song "phục vụ" tiết mục.

Như Tuồng thì từ đề tài và nhân vật trung tâm đến y trang diễn xuất đều cách điệu ở mức cao hơn chèo một bậc (có nhà nghiên cứu gọi là biểu trưng), về nhạc chia ra 2 hệ (hệ làn điệu và hệ bài bản), trong đó, hệ làn điệu rất quan trọng, gọi là những bản lớn (hát khách, hát tẩu, hát nam, bạch, thân,...) "là những điệu ngâm xướng lời kịch thơ, nhờ nhạc đệm nâng cao, mà không phải là những bài hát thật sự", còn hệ bài bản (gọi là những điệu nồi niêu) lại xuất phát từ "các điệu dân ca" chỉ dùng cho số vai bình dân (như Quán, "con" Mọi,...) và mang tính ca khúc khá rõ dàn nhạc thì trống và kèn giữ vai trò quán xuyến buổi diễn.

Với chèo, trên cơ sở bản trò (viết bằng thơ văn vần và nói thường) nghệ nhân sẽ kết hợp khôn khéo hát múa với động tác cách điệu tương ứng, để "kể lại" tích chuyện và thể hiện phẩm cách nhân vật, sao cho hiệu quả và sống động. Việc đòi hỏi bản trò phải viết theo niên luật thơ ca cũng là điều tất nhiên, bởi tiếng nói con người vốn đã là hình thức cổ nhất, đơn giản nhất của âm nhạc và chỉ riêng nói với ngữ điệu riêng biệt từng cộng đồng người, mới có thể biểu đạt cảm xúc suy nghĩ vô cùng phong phú của mỗi cá nhân sống trong đó.

Tiếng nói dân tộc Việt vốn đang mang ngữ điệu đặc biệt (6 thanh chưa kể dọng nói nói có sắc thái "riêng" ở một số vùng) lại khuôn vào niêm luật thơ ca mỗi từ đều mang ý nghĩa cô đọng xúc tích, nay vừa kết hợp với nhạc có cách vận động âm thanh cao thấp độc đáo, theo tiết nhịp sắp xếp thật tinh tế, vừa kết hợp với múa, loại nghệ thuật của động tác và điệu bộ cũng cách điệu; tức là cả ba loại thơ, hát, múa cùng chầu tuần vào sở trường của mình, là biểu lộ sáng rõ và mạnh mẽ những cảm nghĩ, những tâm tư muôn hình muôn vẻ của con người, thông qua diễn kỹ cách điệu tương hợp thì mới phối kết được với nhau và tác động tới khán thính giả sẽ càng sâu sắc, càng truyền cảm. Nói cách khác, âm nhạc cũng là loại "ngôn ngữ thơ ca đặc biệt" phát lên bằng giọng nói con người, hoặc bằng những công cụ đặc biệt nhiều ít phù hợp với âm thanh của tiếng người, làm cho những cảm nghĩ nội tâm nhân vật được phát lộ, trở nên nghe được (giúp mọi người xung quanh cảm thông) và trông thấy được (qua động tác thể hiện). Thành ra, chèo nhờ kết hợp 3 thành tố đó, thông qua diễn xuất của nghệ nhân, mà có khả năng phản ánh thế giới nội tâm, chẳng những của từng cá nhân, mà có khả năng phản ánh thế giới nội tâm, đóng, mà còn có thể "nói lên" bối cảnh xã hội với nội dung tinh thần cả khía cạnh tâm linh của cộng đồng dân tộc.

Vào chiếu diễn, nghệ nhân sẽ tùy vai, tùy nơi, tùy lúc (và chính là tùy tài riêng) mà vận dụng linh hoạt mỗi bộ môn nghệ thuật đã trở thành thủ pháp cấu thành ngôn ngữ chèo; khi dùng nghiêng về hát múa kết hợp với tạo hình, như hát múa bình tửu của Lão say,...; cũng nghiêng về hát múa nhưng gia tăng "tính kịch" bằng mất tiếng " niệm" (đệm) kết hợp với tạo hình, như đận hát múa bình thảo của Thị Màu,...; khi chỉ dùng múa kết hợp với nhạc (gõ) như đoạn múa điên, đoạn múa hái dâu, xe sợi, dệt vải, may áo của Súy Vân,...; khi đưa ra "loại" nhân vật có tính biểu trưng dùng nói thường nói vần và tiết tấu của lối biền văn phần nhiều, như Hương "câm", Ðồ "điếc", Thày "mù",...ở lớp Việc làng;...Tức là trên cơ sở quy định ở bản trò, nghệ nhân có thể vận dụng các thủ pháp hát, múa, nhạc, tạo hình, nói thường...và thông qua diễn xuất mà xây dựng hình tượng cùng các bạn nghề sắm vai, kể lại câu chuyện đã chuyển thành tích trò, sao cho ngọt tai (hát hay truyền cảm), sướng mắt (diễn xuất linh hoạt, hấp dẫn) để thoả mãn đông đảo người xem "hát", nghe "hát" chèo.

Ðúng là chèo kết hợp hát múa nhạc và diễn xuất để mô tả, tất nhiên nghiêng về tả ý, mà dựng lên hình ảnh con người có phẩm cách và diễn xuất để mô tả, tất nhiên nghiêng về tả ý, mà dựng lên hình ảnh con người có phẩm cách và bản sắc, thông qua hoạt động hình thể và chủ yếu là nội tâm, dù chứng tỏ người ấy có đạo đức hay không có "đạo đức", qua đấy, đáng nói theo hay không nên bắt chước.

Có nhân vật thật đáng yêu về cái hồn hậu chất phát, như lão say mà tính cách và bản sắc con người lộ ngay ra sau câu múa hát bình tửu nhịp một, với lời chỉ là cặp thơ 6/8 nghe cứ như một "thanh niên" nào dó.

Ai ơi chơi lấy kẻo già
Măng mọc quá lứa duyên ta nhỡ thì.

Nhưng qua nhạc phổ, cấu 6 thành đảo 4 nhắc lại 6, câu 8 đi xuôi rồi láy đuôi sẽ ra:

Chơi chơi lấy a/a/a/a/ kẻo ối a/ối/i i già i/i i i /i i i (xuyên tâm 4 nhịp)
Này ối ai ơi chơi lấy kẻo i già, măng mọc quá lứa duyên đôi ta nhỡ i/ới/i i/i i i i/thì //a// nhỡ thì đôi ta.

Kết hợp với hình ảnh "nghệ nhân" râu tóc bạc phơ, khăn quấn, áo cánh lụa điều, quần lụa mỡ gà, bỏ lá tọa, ống hơi xếch, mắt hóm hỉnh, tay chống gậy trúc "dài", bước bập bỗng xiêu vẹo, chân nam đá chân chiêu, rõ ra ông già say rượu phóng khoáng, mát tính, lấy câu tửu lạc vong bần (rượu vui quên nghèo) tiêu khiển... khiến ai xem cũng cười xoà thoải mái.

Như vai thư sinh lúc nào cũng khăn lượt áo chùng the (sa) đen (hoặc tím phớt) trong áo cánh trắng (hoặc lụa mỡ gà), chân dận giầy, tay phe phẩy quạt, đi đứng khoan thai, nói năng trang trọng, thường nói sử và hát cách"'quyết chí tu thân"...và mở miệng là "sách có chữ" ... Như nhân vật nữ chín (thục nữ) khăn vấn, áo tứ thân khép vạt, thắt lưng nền nã, chân bước khoan thai, khép gối, thẳng thớm, mắt trông trước đoan trang, hát câu sử bằng "cha mẹ càn không cao hậu..." tay xòe quạt che ngang mày, rồi mới "trình cha, con đã ra hầu"...

Có lẽ trừ mấy nữ chín "siêu nhân"(như Thị Kính, Chúa Ba, Mẫu Thoải...) giữ vai trò chủ chốt của tích trà, còn nhiều thục nữ chỉ là nhân vật thứ yếu, song do cách viết bản trò và nghệ thuật biểu diễn, mà họ trở nên nhân vật làm thành bản thân câu chuyện đang kể lại trên chiếu chèo (như Thi Phương, Cúc Hoa,...). Thái độ cảm mến, ngưỡng mộ của khán giả là nhằm vào họ, kinh qua mấy sự biến với những suy nghĩ ứng phó, thể hiện bằng lời thơ phổ vào hát múa diễn kỹ đan kết tinh tế, ngọt ngào... Cũng không ít nhân vật không hát múa mà nhờ diễn kỹ khoa trương kèm theo những câu nói ngoa ngoắt, trào lộng, kết hợp với trang phục "lôi thôi" xoàng xõa (như vợ Mõ, Thương đầu (tức Nô), cả Xã Dốt,...), hoặc áo quần chỉn chu, ứng xử rõ ra kẻ quen "ăn trên ngồi trốc" chốn đình trung (như Xã Trưởng, Khán Thủ, Trương Tuần,...), qua nghệ nhân thể hiện cũng nổi lên hơi hướng "màu sắc" của phong cách chèo khó chối cãi...

Nhìn chung, các tính cách (đạo đức) nhân vật chèo thường được nghệ nhân kể lại hoặc miêu tả bằng những thủ pháp hát, múa, động tác cách điệu tạo hình, liều lượng tùy theo yêu cầu thực tế gọi chung là ngôn ngữ nghệ thuật chèo. Mấy bộ môn mặc dầu khi đứng độc lập, có những nét đặc tính miêu tả cuộc sống và con người không thể lẫn lộn, không cái nào thay thế nổi cái nào (như nhạc thì đặc trưng là âm thanh, tiết nhịp; múa là động tác, điệu bộ, họa là đường nét, màu sắc;... nhưng khi đã trở nên một trong mấy thủ pháp thể hiện cấu thành ngôn ngữ nghệ thuật chèo, chúng sẽ phải tự hạn chế nhiều mặt, thông qua nghệ thuật biểu diễn của người nghề mà khuôn mình vào phong cách của kịch chủng, của tiết mục. Tất nhiên, nghệ nhân sẽ lợi dụng triệt để sở trường mỗi loại, rồi điều tiết các phương diện khi vận dụng tạo dựng hình ảnh và phẩm cách nhân vật.

Như âm nhạc du nhập vào chèo sẽ từ yêu cầu thể hiện của bản trò và ý đồ của người ghim ghép (bác Thơ, ông Trùm) xem đâu là trọng điểm, đâu chỉ lướt qua, đâu phải bắc cầu, mà dùng lối nói hay điệu hát, cùng với dàn nhạc (trong đó, bộ phận gõ hết sức quan trọng) giữ độ dài ngắn nhanh chậm nặng nhẹ cho tiết mục, thể hiện nội tâm nhân vật, tạo không khí và phong cách kịch chủng, đỡ dọng hoặc phụ trợ cho nghệ nhân hát múa...

Âm nhạc làm nền cho tiết mục, gắn bó với bản trò như hình với bóng, bộc lộ rõ nhất phong cách nghệ thuật chèo. Nó hoà quyện, thẩm thấu vào lời thơ, câu kể suốt vở diễn, ở trạng thái khi ẩn khi hiện, không đứt quãng. Cả khi nghệ nhân "nói thường" biền ngẫu hay lúc khán giả "đế" hứng theo vai đóng, cũng phải cùng độ cao với "dọng nhạc" chung của đoạn trò. Thậm chí lúc chiếu chèo im lặng, người nghề (và người xem ) vẫn phải giữ vững không khí chứa hơi nhạc chung của vở diễn.

Sự đa thanh đa hình đa sắc của tiếng Việt, với thích thú hầu thành tập quán của dân ta nói năng ví von bóng bẩy, lại khuôn vào thể biền ngẫu tính tự sự, tính trữ tình, tiết tấu mà mỗi câu mỗi vế đều đối tỷ sát sao, nên trên cơ sở nội dung, chỉ vận dụng ngữ khí tình điệu thích hợp khi ngâm ngợi, đã đủ hình thành những kiểu nói lối mang sắc thái không lẫn. Cho dầu nói sử, cả sử rầu, sử xuân, sử chuyện mà nhiều người xếp chúng vào loại làn (hát) của chèo, có quan hệ ruột rà với dạng nói sử hơi Xuân, hơi Ai, sử chuyện của hát thẻ (ca trù) truyền thống. Còn những điệu (chèo) mang tính ca khúc hoàn chỉnh (tương đối) thì hoặc từ dân ca du nhập (như Bình tảo của Thị Màu là từ hát đúm nâng lên...) hoặc do tích diễn đòi phổ thơ mà nương theo hơi nhạc, nét nhạc của một điệu dân ca, một bản nhạc thính phòng hay điệu nhạc tôn giáo nào dó, thì cũng phải tuân thủ số quy định về kết cấu của loại nhạc hát nói kể chuyện, dùng cho nhân vật bộc lộ tâm trạng hoặc dẫn tích. Nhớ nhất thiết phải thực thi nguyên tắc tròn vành rõ chữ (rõ tiếng, rõ dấu) để khán giả nắm vững ý tứ mỗi câu mỗi lời, đồng thời thưởng thức tài diễn với những cái hay cái đẹp của nghệ thuật, vừa "sướng mắt" vừa "khoái tai".

Nói lối chiếm số lượng lớn trong chèo, mang nhiều vết tích của những cung cách đọc xướng trong các lễ tiết cúng tế, ngâm ngợi trong dân ca, ca trù,... chỉ ổn định hơi nhạc trên nét lớn và chịu phụ thuộc vào tiết nhịp, ý tứ câu thơ. Chúng làm nhiệm bắc cầu giữa nói thường (cách điệu) sang hát hoặc từ hát sang nói thường; lắm khi đứng độc lập (phần nhiều là nói sử) có giá trị như một điệu hát. Chúng mang tính co giãn sinh động và khái quát cao, chứng minh mức trưởng thành và là bộ phận quan trọng tạo dựng phong cách nghệ thuật kịch chủng.

Loại Ðiệu hay bài hát thành hình từ việc phổ thơ của bản trò, hết sức tôn trọng làm rõ các dấu lời, nhắm vào trọng âm và ý tứ câu thơ, để tạo vế trống về mái mà thành trổ, với nhịp nội nhịp ngoại và những đoạn nhạc xuyên tâm (xen giữa vế) lưu không (kết trổ kết điệu). Chúng giữ vai trò quan yếu trong việc đặc tả các khía cạnh tâm trạng nhân vật, bộc lộ sáng rõ quy luật phát triển của chèo cổ. Khai thác nhiều loại dân ca phía Bắc, chúng có khuôn hình tiết nhịp riêng với những nét nhạc sắc sảo, đậm đà tính dân tộc, với sức thể hiện và sức truyền cảm mạnh. Tuy có cùng chất liệu với loại nói lối, chúng thường có cấu trúc ổn định mang tính ca khúc rõ ràng, đánh dấu mức phát triển cao của loại hát nói phổ thơ kể chuyện dân tộc.

Múa vào chèo cũng phải căn cứ theo yêu cầu thể hiện của nhân vật và bản trò, dùng diễn kỹ múa hay động tác cách điệu mang tính múa, phối kết máu thịt với hát và nhạc, khi xây dựng hình tượng nhân vật (25). Nghệ nhân có câu "nhất cử nhất động giai điểm vũ" tức mỗi động tác chèo đều mang tính múa.

Mới thấy chèo cổ dùng mấy điệu múa tương đối hoàn chỉnh, như Chạy trái, vở Từ Thức, Chạy đàn (chỉ in lại một bạ múa trong Ðàn Trai) vở Quan Âm, chuỗi múa điên và chuỗi múa quay sợi, Dệt vải, May áo, vở Kim Nham, còn phần nhiều là những động tác cách điệu hoà nhuyễn với hát và tạo hình dựng nên khuôn diễn đẹp như múa. Múa chèo rất hay dùng đôi tay, đủ cả múa cánh tay, múa cổ tay, guộn ngón tay, tương nhập với diễn xuất của toàn thân, đặc biệt đôi mắt, một cách linh hoạt uyển chuyển, làm cho nhân vật mỗi khi múa hát, cứ như bay lên với sự mời vẫy của đôi bàn tay uốn lượn... Bàn tay chèo, bàn tay biết "nói" là nhụy hoa của tâm hồn, là những gì tinh túy bộc lộ tế vi thần thái nhân vật chèo.

Tháp tùng theo múa, nghệ nhân cũng hay dùng quạt; hoặc cây quạt thước của các vai lão kép; hoặc lá quạt của hoa vai đào, biến hoá sinh động trong nhiều khuôn dáng ước lệ, khi xoay khi mở, khi xòe khi khép, khi là trang sách, khi để đề thơ ...Múa (lá tay...) quạt trong diễn xuất của nghệ nhân góp phần nhất định cho việc gia tăng tích múa trong việc thể hiện các vai chèo. Loại diễn xuất cách điệu mang nhiều ít tính múa này, dẫu chỉ minh họa sinh hoạt đời thường hoặc mô phỏng thiên nhiên vạn vật, cũng bộc lộ phần nào tâm trạng vai đóng đồng thời hoà quyện với toàn vở để giữ sự thuần nhất phong cách mang sắc thái riêng của chèo. Thấy ra múa chèo và diễn xuất chèo chịu ảnh hưởng sâu đậm về nguyên tắc cấu thành đường nét, dung dáng của các loại dân vũ, các lễ tiết diễn xướng dân gian vùng châu thổ sông Hồng.

Cũng như họa vào chèo, do hạn chế lịch sử, không có trang trí hay phông hậu, nhưng đã lộ ra ở y trang với kiểu cách và màu sắc quần áo các vai, ăn nhịp với điều kiện ánh sáng và trình độ diễn xuất, mà thành "phông cảnh" nói lên không gian, thời gian, với bút tháp phù hợp của "soạn giả", của bác Thơ, mà giành khoảng trống thích đáng cho người đóng, vừa làm nền cho nhân vật ra trò.

Tức là các ngành văn học, âm nhạc, múa, hoạ khi gia nhập vào ngôn ngữ nghệ thuật chèo,sẽ không còn (thực ra không thể) giữ nguyên các đặc trưng cố hữu, mà thông qua diễn xuất sáng tạo của nghệ nhân, phối kết hoà hợp với nhau, cùng nhằm chủ yếu vào việc xây dựng (đúng ra là thể hiện) cho tốt các tính cách (đạo đức) nhân vật chèo, nằm trong phong cách nghệ thuật của một vở diễn, một kịch chủng.

Nói chèo thuộc thể loại kịch hát dân tộc, hay chèo thuộc loại hát múa nhạc kịch dân tộc, hay nói tính tổng hợp nghệ thuật độc đáo của sân khấu chèo là để trình bày sự khác biệt về hình thức thể hiện giữa chèo với tuồng, cả cải lương mà phần quan trọng hơn cả là từ cung cách và biều lượng sử dụng các thủ pháp nằm trong ngôn ngữ nghệ thuật mỗi kịch chủng thông qua diễn xuất của nghệ nhân mà tạo ra được âm hưởng và sắc màu hương vị riêng. Ðương nhiên, điều đó còn phụ thuộc phần không nhỏ vào bản trò, đề tài, nhân vật và ...tài năng người nghề.

Chèo thuộc loại kịch hát bi - hài hay là sự kết hợp giữa cái bi và cái hài hầu thành nguyên tắc kịch thuật của chèo (cổ)

Phần lớn nhân vật chính yếu, trước hết là những nhân vật nữ của chèo (cổ) đều có quãng đời hết sức khổ cực (nghiêng về khổ cực vật chất, kẻ nghiêng về khổ cực tinh thần) ở đủ dạng, đủ vẻ, mang tính bi rõ dệt, như những Thị Phương, Cúc Hoa, Thị Kính, Châu Long, Phương Hoa, Kiều Liên, Mẫu Thoải, Chúa Ba,... tất tật.

Có điều, những con người đó khi lên chiếu chèo, qua diễn xuất tài tình và nhiều khi tinh tế của nghệ nhân, kết hợp với đòi hỏi những hình thức quen thuộc của đông đảo bà con, rất nhiều cái cười đủ kiểu, đủ mức "pha" vào suốt thời gian diễn trò từ đầu đến cuối, chiếm tỷ lệ hàng 1/2 tới 2/3 buổi hát. Ðiều "quá đáng" lại được cái có hậu của tất cả các tích chèo hậu thuẫn, nên càng làm gia tăng tính lạc quan và góp phần quan trọng tạo sự thoải mái cho bà con khi thưởng thức. Vì thế nhiều nhà khảo cứu sân khấu dân tộc từng "duy danh" mà cắt nghĩa chèo xuất phát từ chữ trào (trào lộng) mà ra.

Chèo thường diễn trong các hội hè đình đám khắp vùng đồng bằng và trung châu miền Bắc mấy tháng Xuân, Thu hàng năm trước đây, mà không ít người xem đã thuộc làu cả tích, chí ít cũng đôi đoạn, dăm câu, khen chê tài diễn của nghệ nhân đâu ra đấy. Vì thế, đã có người đặt chèo vào loại sân khấu hội hè, vừa để nói tính quần chúng vừa nói đến cái cười trong diễn xuất của nó.

Song không mấy loại sân khấu hội hè ở phương Tây thế kỷ XV hoặc XVI với phần lớn kịch ngắn vui nhộn diễn cương. Chèo cũng có số nhân vật chuyên làm hề và không ít nhân vật "'đá" vào pha trò đây đó, dùng kể chuyện hoặc hát múa gây cười, lấy ứng tác ứng diễn là chính và dẫu chiếm thời gian dài của đêm hát, song những đoạn trò cười đó còn rời rạc, ít ăn nhập với tích trò (thường mang tính bi).

Thêm nữa, tuy đã có sự tiến triển từ câu lẻ, trò lẻ đến từng lớp, từng mảng, nhưng những cái cười pha trò ấy vẫn phải bám vào tích diễn mới đứng nổi. Có nghĩa là cái hài không làm nên câu chuyện do nghệ nhân kể lại trên chiếu chèo, mà chính là cái bi toát ra từ bản trò do nho sỹ viết.

Tình trạng đó dẫn tới hiện tượng bi hài xen kẽ, đúng ra là hài pha vào bi, trong các vở diễn, thể hiện trong mỗi tình tiết, mỗi lớp, mỗi nhân vật, dưới các dạng: Khi là sử dụng cái hài để nhấn thêm cho cái bi "sâu" hơn, cười trong nước mắt (đoạn Lão Sùng"đùa" ông Mãng), lớp "giết chồng" chèo Quan Âm; đoạn hề Mồi hát bài Cu lớn cu bé lớp Lưu Bình gặp Trù Phòng khi sang nhờ bạn;...

Khi dùng tiếng cười để châm biếm, đả kích; chê trách những hiện tượng chướng tai gai mắt, những hành động "vô đạo đức" của các bề trên, cả những thói hợm hĩnh kệch kỡm trong bà con xóm giềng (như vô số lớp hề theo Bác, Hề Mồi đồ đá, Mụ Mối - Xã Dốt, vợ Mõ - Xã trưởng ) khi "cố tình" vượt khối tích trò, cốt kéo dài đêm diễn khi hát "đếm hương"hoặc theo yêu cầu của địa phương thích nghe và xem riễu (như lớp hề theo Bác đi kiếm củi vở Chu Mãi Thần, lớp Phù thủy - Cô Ðồng vở Kim Nhan, những lớp hề kể chuyện làm vui cho Bác, cho Quan...) đôi khi có những lớp gây cười dài cốt làm loãng hoặc "phá rối"chủ đề tiết mục (như lớp hề tiểu, lớp xem tướng Tiên ở vở Từ Thức...) hoặc cố ý xoá nhoà hay xoay chuyển chủ đề bản trò (như lớp đánh ghen của vở Chu Mãi Thần mà không ít gánh hát thời thuộc Pháp đã chuyển thành vở "riêng" Tuần Ty đào Huế.

Thành ra, trong mỗi tiết mục chèo cổ, thấy cứ mỗi một lớp bi lại chen vào một lớp hài, lớp trữ tình, hoặc ngay trong một đoạn cũng có câu hài câu bi "tiếp nhau" chưa kể vô số câu "pha trò" ngoài "tích". Cũng thấy lộ ra khuynh hướng là càng ở những vở diễn ra đời sau, cái hài càng chiếm ưu thế về thời gian, càng nói nhiều tới mặt sinh hoạt và các mối quan hệ của cuộc sống hàng ngày; rằng tuy vẫn còn những câu hài xen vào những đoạn bi hoặc lớp hài cốt đưa vào cho "xôm trò" chẳng mấy cần thiết cho tích diễn, nhưng đã thấy không ít câu hài, đoạn hài, lớp hài ăn nhập vào trò diễn tới mức không thể bứt ra khỏi tích (như những câu hát "cười trong nước mắt" của hề, đoạn Trù Phòng "xỉ nhục"Lưu Bình, lớp Thày Ðồ dạy Tôn Mạnh Tôn Trọng,...). Thực ra, chèo rất tôn trọng tính nhất lưỡng của mỗi sự vật, mỗi con người.

Từ đấy mà quy phạm chèo vào loại hát bi hài dân tộc với cái hát ngày càng cao có sức nặng hơn, do khán giả trước đây rất coi trọng và thích thú xem riễu, tới mức cho rằng: "chèo mà không làm cười thì không thể gọi là chèo". Vẫn biết cái hài "nặng"như thế và vẫn phải dựa vào tích chuyện mới đứng được; vẫn biết tích chuyện đã hoạch định số phận cả nhân vật chính diện lẫn nhân vật "không chính diện" và tích truyện vẫn mang tính bi có hậu. Nhưng quan trọng ở chỗ, cái hài phải nương theo cái có hậu mới tồn tại phát triển mà làm cho sân khấu chào gia tăng tính lạc quan, tính chiến đấu và tính đời thường. Ðiều trớ trêu trên cũng chứng minh sự chưa hoàn chỉnh, hay nói cách khác sự đang trên con đường hoàn chỉnh của nghệ thuật sân khấu chèo (cổ).

Thêm nữa, kết cấu của mỗi tiết mục chèo (cổ) thường gồm 2 bộ phận không tách rời: tích diễn cũng gọi là bản trò (của nho sỹ) mang tính định hình hay dùng thủ pháp ước lệ, và diễn xuất của nghệ nhân. Bộ phận diễn lại gồm 2 phần: những gì diễn ra do yêu cầu thể hiện bản trò (kể lại câu chuyện, sáng tạo hình tượng vai sắm) thì định hình tương đối và thường dùng động tác ước lệ hoặc cách điệu tương hợp; còn những gì ứng tác diễn tại chỗ kịp đáp ứng ngay đối tượng ngồi xem thì thường phóng túng tùy nghi và nhiều khi là câu cú động tác tả thực dung tục, thậm chí tự nhiên chủ nghĩa.

Bộ phận ứng tác diễn thường làm cười, bất chấp chèo đã có không ít vai hề như hề áo ngắn ( Hề gậy, Hề mồi, Hề đồng,...) hề áo chùng (Phù thủy, Thày Ðồ, Thày Bói,...). Ðừng quên, cũng chính các vai hề chuyên đó là "chủ nhân" của những gì ứng tác, ứng diễn tùy tiện trên phần nhiều, đồng thời cũng ghi nhận nhiều câu hát câu hề ngoài tích có giá trị. Chúng sẽ giảm theo đà tiến sân khấu hoàn chỉnh (bác học) của chèo. Thì đấy thời kỳ chèo văn minh rồi chèo cải lương, song song với việc xuất hiện trên sách báo quảng cáo tên nghệ nhân tài năng đang được khán giả mến mộ, rồi tới tên soạn giả, thì cũng có ngay yêu cầu nghệ thuật phải diễn thuộc: thuộc lời trò và thuộc diễn kỹ đối với từng vai, từng vở cụ thể.

Sau này, cho dù soạn giả và người diễn không còn nhận thức trái nhau về nhân sinh và triết mỹ trong cách nêu và cách giải quyết các vấn đề xã hội ở một vai, một tiết mục, và các vai "pha trò" sẽ nằm hẳn vào tuyến chuyện của tích trò, cho dù sân khấu hôm nay không mấy tán thành để diễn viên ứng tác ứng diễn (người xưa nói trắng ra là cương bịa) tùy tiện vô lối, trong khi vẫn khuyến khích biểu dương những sáng tạo mạnh dạn ngẫu hứng mỗi khi ra vai, thì với truyền thống thưởng thức nghệ thuật thoải mái cố hữu thân quen, khán giả Việt Nam chứ chả riêng khán giả phía Bắc (đất nước), sẽ vẫn coi trọng và thích thú đặc điểm bi hài dân tộc độc đáo đa dạng và đa nghĩa của sân khấu chèo. Cũng chính điều đó tạo thành cung cách biểu diễn và thưởng ngoạn nghệ thuật chèo một cách thoải mái sảng khoái, không đòi nghệ thuật hoà nhịp hẳn vào vai sắm từ đầu đến cuối, không truy cầu hiệu quả ảo giác trong khán giả để lầm tưởng những gì đang kể lại trên chiếu diễn là "đời thật", mà bỏ quên mất tính năng động khi xem biểu diễn. Cũng thể nói, đây là do tính nhất lưỡng của diễn xuất chèo chi phối.

Ðiều khẳng định trên có nguyên nhân sâu xa. Bởi khi những người nông dân hai sương một nắng suốt ngày vất vả, bị lũ cường hào ác bá đè đầu bóp cổ tàn tệ, khi mà xã hội nông nghiệp lạc hậu với điều kiện sinh hoạt còn cổ sơ, kỹ thuật canh tác còn thô lậu, đời sống tâm linh lại bị những thế lực thần quyền quán thống với đủ trò phù trấn yềm, nên mỗi người lành hiền tận cùng hàng ngày bị cái xấu cái ác đe dọa lấn lướt, thì việc viết lại những cảnh đời bi đát phẫn uất của những "con sâu cái kiến" đó vào truyện, vào tích là điều tất nhiên.

Song do bản năng, cả ý thức sinh tồn thúc đẩy, những con người đó không thụ động nhận chịu mọi áp bức bất công rơi xuống đầu, mà bằng sức lực và trí tuệ bản thân, họ kiên quyết vươn lên giành lấy cuộc sống khấm khá hơn, dân chủ hơn, và phần nhiều vì điều kiện thực tế quá khắt khe, không cho phép đoạt tới, họ phải gửi vào những ước mơ, nhờ cậy vào quyền phép của những Ông Bụt, Bà Tiên, Ðức thánh ban phát, độ trì. Với nữa, ngay giai tầng thống trị chủ trương ru ngủ "dân đen" bằng những chiếc "bánh vẽ" về một ngày "không xa" nhất định sẽ tốt đẹp hơn thực tại, trong cái "khuôn trời" bĩ thái, định mệnh.

Vì thế, những câu chuyện nói về mặt này mặt khác cuộc sống đen tối vì đoạ đầy của những người lao động, bao giờ cũng ánh lên cái có hậu tưởng như tất yếu, bao giờ cũng nẩy lên những tiếng cười, tràng cười đủ cỡ, đủ mức, vào cung cách đối xử của lũ thống trị và kẻ "bề trên" miệng ra rả giảng đạo đức cho "mọi người", còn bản thân chúng thì đê tiện, bỉ ổi hết sức. Có nghĩa niềm lạc quan yêu cuộc sống của lớp người "dưới đáy" thời phong kiến đã là nguyên nhân làm nảy sinh những tiếng cười trong mọi sinh hoạt cộng đồng dân dã, ngay cả trong những đám tang, đám cúng (tạo công vòi ăn trong chèo đò dẫn linh, trò thằng Ngô con đĩ chen vào múa chạy đàn ,...). Ðấy cũng đồng thời là nguyên nhân của những tiếng cười đủ cung độ kích cỡ trong chèo (cổ). Và do vậy mà nói chèo vẫn mãi thuộc loại kịch hát bi bài hát dân tộc độc đáo, đặc sắc.

Chèo thuộc loại sân khấu kể chuyện (Việt Nam), hay nói rõ hơn loại sân khấu kịch hát kể chuyện dân tộc

Nghệ nhân vừa bước vào chiếu chèo đã nói rõ là sẽ kể lại câu chuyện (đã xảy ra) bằng trò diễn, để khán giả qua đấy mà khách quan nhận xét những sự hay dở, phải trái trong suy nghĩ và ứng phó của nhân vật. Họ vừa thưởng thức tài nghệ người đóng vai, từng lúc thông cảm hay xúc động trước tình huống hoặc sự biến mà nhân vật nhận chịu, đang thể hiện trên chiếu, vừa nhắc nhau phẩm bình diễn kỹ của nghệ nhân hoặc tự rút ra bài học thiết thân trong cuộc sống thường ngày.

Ở vở cổ nào cũng vậy, ngay trong lớp giáo đầu, sau câu hát chúc "trăm họ câu ca cổ vũ" hoặc dân làng "bình an khang thái" là tiếp đến:

Nhớ xưa tích cũ
Có một chàng tên gọi Trương Viên

Nghệ nhân ra chiếu là dễ dàng xưng danh nói tên tuổi gia thế khát vọng cho khán giả biết sẵn nhân vật mình sắm thuộc loại người nào:

Tôi họ Chu tên gọi Mãi Thần
Tài học đà thông kinh quán sử,
Tuổi đã cao, nhà lại khốn khó,
Ðấng trượng phu, sinh chửa gặp thì...

Tiếp theo là các sự biến xảy đến tuần tự, làm cớ cho nhân vật bộc lộ suy nghĩ và hành động. Số sự biến này, về gốc gác không có "dây mơ rễ má" gì với nhau, nghe qua tưởng chúng là những hiện tượng xã hội xảy đến ngẫu nhiên; song xét kỹ chúng phải được đặt đúng theo trình tự đã do bản trì sắp xếp mới chứng minh được đạo đức nhân vật, từ mỏng đến dày, kỳ tới khi đạt yêu cầu giáo huấn mà toà soạn giả đề ra cho bản trò. Hay nói khác đi, cách chọn lựa và trình bày những sự biến trong một tích với cách ứng phó của mỗi nhân vật đều có đặc điểm khuyến giáo đạo đức chi phối. Nhìn bên ngoài, những sự được xếp theo thứ tự tự nhiên, không xáo trộn việc sau đi lên việc trước.

Tỷ như Thị Phương được phát lộ phẩm chất để xứng đáng là "nàng dâu nuôi mẹ thế gian mấy người", qua mấy sự biến:

một, dọc đường chạy giặc bị đói, nàng cắt thịt cánh tay đem nấu cháo dâng mẹ
hai, vào động Qủy bị Quỷ đói ăn thịt, nàng kể lệ sự tình, được Quỷ vợ thương, xin Quỷ chồng tha và cho vàng;
ba, gặp Hổ bị Hổ đòi ăn thịt 1 trong 2 người, mẹ và con đều dành nhau xin chết, làm Hổ thông cảm mà tha cả hai.
bốn, Thần rừng đòi nàng khoét mắt làm thang thuốc chữa bệnh cho mẹ, nàng vâng chịu và bị mù...

Hoặc Châu Long nuôi bạn thay chồng 3 năm dòng, đã ở danh phận "vợ chồng" với Lưu Bình, phải chịu 3 lần thử thách mỗi khi chàng đòi giao hoà, và phải có cách từ chối khôn khéo làm sao không làm mếch lòng, trái lại càng tâm phục, xứng đáng là người phụ nữ "dạ sắt gan vàng"

Ở mỗi nhân vật trên, xét nguyên nhân nội tại, các sự biến xảy đến với họ dường như không dính dáng với nhau; chúng xảy đến ngẫu nhiên chẳng khác chuyện đi đường bị phân chim rơi xuống đầu. Có điều mỗi sự biến đó đòi hỏi nhân vật phải có suy nghĩ và ứng phó chứng minh một khía cạnh phẩm cách; và các khía cạnh phẩm cách bộc lộ sau khi giải quyết sự biến đó, cần theo trình tự của bản trò quy định, để đạo đức nhân vật dày lên từng lần, kỳ tới khi đạt đủ mức giáo huấn của bản trò. Mọi sự thể hiện lẫn lộn trật tự trên dưới các sự biến đã chọn lựa, sẽ chỉ làm giảm sút hiệu quả sân khấu, vi phạm vào quá trình chuyển hoá tâm lý môi sinh vẫn quen quan niệm ở địa bàn.

Là xét mối quan hệ cơ khí giữa các sự biến trong quy trình bộc lộ đạo đức mỗi nhân vật chèo. Chứ nhìn tổng quát cả đời một nhân vật thì thấy chúng vẫn nằm trong luật nhân quả thông thường; người tốt trước sau sẽ đạt hạnh phúc cá nhân, nhiều khi là hạnh phúc cả gia đình; kẻ xấu sẽ chịu hậu quả chẳng ra gì Trong khi kịch dram đòi sự đối đãi nhân quả ngay giữa các sự biến trước sau, dắt dây chúng lại để rồi cùng nằm trong chuỗi sự biến của mối mâu thuẫn đã biến thành xung đột mà tác phẩm khai thác...

Cũng vì không ràng buộc vào mối xung đột đang phát triển từ thấp lên cao, mà từng sự biến của chèo có thể tách ra biểu diễn độc lập, và tùy giá trị nghệ thuật (nội dung, diễn xuất) mà nổi lên từng mảng, lớp (nay gọi là trích đoạn). Có điều các mảng lớp này phải được se nối vào một tích trò có đầu đuôi, có kết hậu, làm cho ai xem cũng nhớ và kể lại được câu chuyện về một hay đôi người sống đạo đức hay không có đạo đức; kèm theo vô số cảnh đoạn bài câu hát ,về những hiện tượng trái tai chướng mắt, xảy ra trong sinh hoạt thường ngày ở nông thôn hay cung đình chùa đền. Do đó, không ít câu chuyện cổ trong dân gian được các ông Trùm, bác Thơ, nghệ nhân tài năng soạn lại thành bản trò. Chuyện cổ ở đây có thể mới ở dạng ngắn hoặc vừa, như số chuyện ghi lại trong Việt điện u linh, Lĩnh Nam chích quái, cũng có thể là số truyện thơ nôm dài khá phổ biến trong xã hội ta mấy thế kỷ XVII, XVIII, như Phạm Công Cúc Hoa, Hoàng Trìu ,...

Trong quá trình kể lại, việc lược bỏ, kể lướt hoặc nhấn mạnh vào tình tiết hay sự biến nào là hoàn toàn tùy thuộc vào yêu cầu của chủ đề tiết mục, để tích truyện thích hợp với đặc điểm nghệ thuật kịch chủng mà thêm cô đọng, hấp dẫn.

Vì phải kể lại câu chuyện bằng diễn xuất chèo, nghệ nhân không có ý gây cho người xem tưởng nhầm những sự biến đang "xảy ra" trên chiếu diễn là cuộc đời thật, đến mức tê liệt tính năng động chủ quan mà đi tới hoà nhập, tự nguyện làm "tù binh" cho tác giả và đạo diễn (như kịch dram'). Trái lại, nghệ nhân chèo nói rõ và đúng mọi cách để khán giả giữ nguyên trí sáng suốt, bám chắc vào cương vị khách quan, mà cùng họ khảo sát, đánh giá tích hát, đánh giá hành động của nhân vật. Không ít khi, khán giả còn giúp đỡ nghệ nhân thể hiện tốt hơn vai đóng (qua tiếng đế, tiếng trống khẩu, trống chầu,...) góp phần thúc đẩy buổi diễn tiến triển một cách phóng khoáng, thích thú sinh động.

Ở chèo, khán giả và nghệ nhân cùng đứng về một phía mà định giá, thẩm xét lại tích truyện đang trình diễn. Bằng những lời xưng danh báo tính, những tiếng Ðế hỏi, Ðế hứng, những câu làm cười...đôi bên giúp nhau dẫn truyện, nhắc nhau tỉnh táo theo dõi và thể hiện câu chuyện sao cho linh hoạt. Từng lúc gặp chỗ "đất tốt" mà soạn giả dành sẵn, nghệ nhân lại vươn lên đóng vai "giống như lột" cốt gây cảm xúc cần thiết cho nhữnh người ngồi thưởng ngoạn vây quanh thống khoái mà ngấm trò. Nghệ nhân không quan tâm nhiều đến "bản thân" sự biến, chỉ thụ động nhận chịu, nhưng phải có cách ứng phó với những tác dộng của sự biến đó sao cho hợp tình hợp lý, chẳng những" bảo toàn"mà còn làm lộ phẩm chất (đạo đức) con người nhân vật, còn nguyên nhân đưa sự biến đến cho "mình" thì đổ tại "hoàng thiên", "tạo hoá xoay vần",... Do đó, các sự biến có sự tách biệt dễ dàng làm thành những "lớp diễn" riêng, như chèo (cổ) có vô số lớp mà ngày nay quen gọi là trích đoạn khả dĩ bứt ra trình bày "độc lập": lớp Phù thủy, lớp Việc làng, lớp đánh ghen...

Những sự biến"ngẫu nhiên" được" soạn giả" chọn lọc sắp xếp làm thành bản trò, nhằm vào một chủ đề nhất quán, trên nguyên tắc làm sao cho phẩm chất nhân vật chính yếu, thứ yếu ngày càng sáng rõ, và từ sự biến đó, nghệ nhân thể hiện thành những lớp trò, rồi tùy quan điểm và nhận thức (đối với bản trò) và tài năng của những người ghim ghép chúng thành một vở diễn tổng thể, mà đưa ra công chúng tiết mục mạch lạc, chặt chẽ hoặc bề bộn rối ren. Nói nhân vật chính thứ yếu vì trong số nhiều vở cổ, nhân vật thứ yếu lại là người "làm nên" thân chuyện của tích, trong khi nhân vật chính yếu chỉ như "chủ hờ" là "cột cái" trong gia đình và có mỗi một việc; đi học, đi sứ, đi đánh giặc hoặc làm quan, như Thị Phương trong vở Trương Viên, Châu Long trong vở Lưu Bình Dương Lễ, Cúc Hoa trong vở Tống Trân Cúc Hoa ...

Ðừng quên, cả những câu chuyện "vừa xảy ra" hay "có thể xảy ra" khi được khai thác để soạn thành bản trò, cũng phải "cũ hoá", tức đẩy lùi về thời quá khứ, ngó hầu nhà nghề, trước hết là soạn giả, có thêm điều kiện mà vận dụng số lề thói truyền đời của loại sân khấu kể chuyện, như "nhớ xưa tích cũ" "vậy có thơ rằng" "xưng danh báo tính" đế hỏi tung hứng "...Ðấy cũng là số quy tắc đòi người đóng vai, dẫn tích phải tuân thủ, đồng thời gợi nhắc khách xem thưởng thức nghệ thuật năng động.

Cho nên nói chèo thuộc loại sân khấu kể chuyện dân tộc trong đó, nghệ nhân sử dụng linh hoạt sáng tạo các yếu tố tự sự, trữ tình, hài hước, phối hợp trong một kết cấu kịch hát độc đáo. Ðánh ngang bằng thể loại kịch hát kể chuyện dân tộc (Việt Nam) với yếu tố tự sự cũng như yếu tố trữ tình, yếu tố hài ước là không thỏa đáng. Vì quá trình phát triển của các loại hình nghệ thuật Tự sự (épique), Trữ tình(lyrique) đến Kịch(théâtre) đã coi là những bước tiến mang tính quyết định thể loại. Chèo là loại kịch hát nhưng vẫn rất coi trọng và sử dụng hiệu quả những yếu tố tự sự, trữ tình, hài ước, ngay khi biết kết hợp các hình thức nghệ thuật khác (như giáo, chèo đò, trò diễn dân gian, bao gồm cả những trò trình mặt, trò trình nghề ...) để tạo thành một loại kịch hát và từng bước chuyển hóa sáng tạo mà "tiến lên". Cái lõi kịch bộc lộ qua số vở có truyền thống, thấy có mức gia tăng rõ dệt, như từ sự nhận chịu thụ động của mẹ con Thị Phương trước những lục lượng hắc ám thiên nhiên, của xã hội, của Thị Kính chịu "nhẫn " trước thái độ lấp trùm của mụ Sùng, trước sự trơ trẽn của Thị Màu, đến "đụng độ" âm thầm nhưng không kém kịch liệt giữa Cúc Hoa và Trưởng Giử, giữa Châu Long và Lưu Bình,... hoặc đụng độ công khai gay gắt vẫn ở mức "nhẹ nhàng" giữa Thị Màu với Thị Kính qua tiếng mõ, giữa Súy Vân với Kim Nham qua lời lẽ diễn,... đến cuộc đối mặt quyết liệt "nảy lửa" giữa Ðào Huế với Tuần Ty và nhân tình...

Chèo thuộc loại sân khấu ước lệ - cách điệu

Tách bạch ra thì ước lệ chỉ số quy phạm nghệ thuật do các thế hệ nhà nghề đúc kết trong quá trình diễn tả, đã được đông đảo người xem chấp thuận, nhưng không gian, thời gian, sự cố trong bản trò hoặc các khía cạnh tâm trạng của mỗi tính cách nhân vật, cô đọng và xúc tích xét cả mặt hiệu quả sân khấu và ý nghĩa thẩm mỹ. Cũng như (diễn xuất) cách điệu là sự chọn lọc, khoa trương, tô phóng động tác biểu tả, làm nổi hơn và đẹp hơn những góc cạnh của sự việc hoặc tâm trạng nhân vật, tương hợp với đặc tính của số thủ pháp cùng nằm trong ngôn ngữ kịch chủng (là hát, múa, nhạc, thơ), nhằm tạo dựng phong cách nghệ thuật một vở diễn hay một lớp trò.

Với chèo sàn diễn không đơn thuần chỉ là đôi chiếu trải, mà tùy thuộc vào hình thái miêu tả của nghệ nhân, nó có thể là đường đi, cảnh nhà hoặc đò giang, rừng núi; là liền kề gang tấc hay xa xôi cách trở. Nó kết hợp sát sao với thời gian để cùng mang tính giả định co giãn không chừng, giúp ích chèo bao quát nhiều nhiều loại vai, từ nhân vật chủ đề đến nhân vật tình tiết, theo sát câu chuyện mở dần từ đầu đến cuối. Trong đó, nhân vật được thể hiện bằng hành động bên trong và bên ngoài, bằng suy tư tâm trạng với ước vọng cuộc sống hạnh phúc, theo bản năng sinh tồn hoặc ngưỡng tín về một quyền phép siêu giới huyền hoặc mà còn rất chú trọng các mặt cấu thành môi trường sống của mỗi con người.

Vì thế chèo hết sức quan tâm đến tính nhất lưỡng của mỗi sự vật, mỗi con người, để thành quả đưa ra được toàn diện chân thật. Nó đòi nghệ nhân khi đóng vai phải tùy lúc tùy nơi mà khi thì thoát, đem thân mình làm công cụ thể hiện với thái độ phẩm bình, định giá trở lại nhân vật; khi thì nhập, vươn lên đóng "giống như lột", gia tăng sức truyền cảm để khán giả ngấm trò mà tiêu nhuyễn nhẹ nhàng chủ đề câu chuyện. Nó vừa phải yêu cầu diễn xuất phải ước lệ thoả đáng